Rocznik Historii Sztuki (43.2018)

WOBEC WOJNY, NIEPODLEGŁOŚCI I NOWEJ RZECZYWISTOŚCI. POLSKA GRAFIKA ARTYSTYCZNA...

93



3. Roman Czaplicki, Pieta, 1916, autolitografia,
Kielce, Muzeum Narodowe. Fot. P. Suchanek

2. Roman Czaplicki, Pallas Cracoviensis, 1916, autolitografia,
Kielce, Muzeum Narodowe w Kielcach. Fot. P. Suchanek

składa ofiarę ze swego młodego życia (jeśli przyjąć taką symbolikę wypadających z jego dłoni kwiatów). Na
twarzy Pallady maluje się trwoga, ale żołnierz, powtarzający jak marionetka pozę bogini, przyjmuje swój los ze
spokojem (il. 2). W autolitografii Pieta (z 7 lutego 1916 r.) Czaplicki, ukazując kobietę rozpaczającą nad ciałem
legionisty spoczywającym na jej kolanach, złożył hołd swym poległym kolegom24 (il. 3). W podobny sposób
uświęcił śmierć ułana Edmund Bartłomiejczyk, porównując polskiego żołnierza do Chrystusa w opublikowanej
w 1920 r. autolitografii barwnej Pójdź, żołnierzyku Boży...25 (il. 4), w której zastosował ikonograficzny schemat
Piety. Poległy wciąż dzierży szablę w dłoni, a jego wysoka rogatywka spoczywa u stóp Marii, która pochyla
się nad nim z wielką atencją. Chmura wybuchu ukazana w tle i rozgwieżdżone niebo wzmagają patos tej
sceny26 27. Śmierć legionisty uwznioślił także Tadeusz Seweryn, malarz, grafik, krytyk sztuki i etnograf, walczący
w wojnie polsko-bolszewickiej. W jego litografii Apoteoza21 ciało zabitego żołnierza unoszą do nieba anioły.
Wracając do zagadnienia roli tekstu i obrazu ich wartości jako przekazu i komentarza wydarzeń -
należy podkreślić, że słowo mogło oddać sytuację bezpośrednio, wprost, dosadnie, piszący nie musiał być
literatem, by skreślić spontaniczną notatkę. Natomiast rysunek, nawet prosty szkic (jako forma plastyczna
możliwa do najszybszego wykonania), wymagał jednak umiejętności, wrażliwości, pewnego namysłu - ta
chwila potrzebna na znalezienie odpowiedniej ekspresji mogła już zaburzać perspektywę, stwarzać nawet

24 Czaplicki wykonał tę litografię w Krakowie, w zakładzie Pruszyńskiego w 20 egzemplarzach, jak wynika z odręcznego zapi-
su przy dolnej krawędzi odbitki: „Pieta / autolitografìa nr Ibis (20 egz) /wykonana na kamieniu nr 1916 | w zakładzie Pruszyńskiego
w Krakowie”. Poniżej zamieścił odręczną dedykację: „Pamięci poległych Kolegów”.
25 Reprodukcję tej litografii zamieszczono na okładce „Tygodnika Ilustrowanego”, 1920, nr 52 (25 grudnia).
26 Pełen patosu jest również tekst Wigilia Bożego Narodzenia 1920 roku księdza J. Pawelskiego zamieszczony na pierwszej
stronie „Tygodnika Ilustrowanego” (1920, nr 52, s. 950), który doskonale współgra z wizją Bartłomiejczyka: „Żołnierz polski wysunął
się w ostatnim roku na pierwszy plan świata. [...] Spłynęło krwi tej wiele, ale rzadko kiedy krew żołnierska była przelana dostojniej
i pożyteczniej dla ziemi i dla nieba. W niej narodził się na nowo nieznany dziś w Europie typ rycerza chrześcijańskiego. [...] w powodzi
światła jawi się Królowa Korony polskiej. Siedzi na tronie i na łonie swym trzyma i do piersi przyciska zwłoki polskiego żołnierza.
Kask opadł mu z wyniosłego czoła a bohaterska dłoń ściska w pośmiertnym skurczu szablę”.
27 Grafika z Teki autolitografij artystów legionistów wydana w dwudziestolecie zbrojnego czynu legionistów 1914-1934, Kraków
1934. W tej samej tece znajduje się też inna grafika Seweryna, Róża, na której uwiecznił poległego żołnierza spoczywającego pod
krzewem dzikiej róży. Jak wspomina W. Wyganowska (Sztuka Legionów Polskich..., s. 71), powołując się na interpretację autora pracy,
motyw został zaczerpnięty z dramatu Stefana Żeromskiego pod tym samym tytułem.