DOI Artikel:
Gzell, Sławomir: Place Grunwaldzki i Narutowicza w Warszawie – odmienne realizacje przestrzeni publicznej. Historia i dzień dzisiejszy
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45167#0147
146
SŁAWOMIR GZELL
z istnienia rozmaitych konfliktów w konkurencyjnych staraniach o zdobycie przestrzeni, ale procesy takie
są od zawsze rudymentarnym elementem planowania i projektowania urbanistycznego i nie powinny
nikogo dziwić. Jest natomiast wielką umiejętnością, więcej, prawdziwą sztuką w gospodarowaniu miejską
przestrzenią, utrzymywanie mimo różnych wydarzeń i zmian ducha miejsca, albo tego, co inaczej
nazywamy tożsamością miejsca. Wydaje się, że świetnymi przykładami takich miejsc w Warszawie są
dzielnice Żoliborz i Ochota. Świetnymi to nie oznacza, że zawsze znakomicie funkcjonowała miejska
gospodarka przestrzenna.
PLAC GRUNWALDZKI
Historia rozwoju Żoliborza praktycznie zaczyna się w roku 1918, czyli wraz z przejęciem przez rząd
terenów esplanady Cytadeli Warszawskiej, ustanowieniem tam dzielnicy i rozpoczęciem prac planistycznych6.
Zarys rozplanowania Żoliborza istniał od 1916 r. w Szkicu wstępnym planu regulacyjnego m.st. Warszawy,
przedstawionym przez zespół Koła Architektów, kierowany przez Tadeusza Tołwińskiego7. Placu Grunwaldz-
kiego tam nie ma, układ ulic jest z pewnością wynikiem doświadczeń Tołwińskiego wyniesionych ze studiów
w Karlsruhe, formujących jego twórczą postawę w kierunku klasycyzującego modernizmu i kompozycji
miejskiej przestrzeni w zgodzie z zasadami uwzględniania warunków krajobrazowych.
Plac Grunwaldzki zaistniał w urbanistyce Warszawy od chwili, gdy projekty Żoliborza przejęli Anto-
ni Jawornicki i Józef Jankowski. To wiadomo - natomiast co do dokładnych dat i miejsca wykonania
projektu placu nie ma pewności. Łukasz Heyman przeprowadził analizę przedwojennych publikacji doty-
czących planów Żoliborza i z dużą dozą prawdopodobieństwa ustalił, że Studium regulacyjne cytadeli
z aleją Wojska Polskiego, autorstwa wspominanych architektów, powstało w latach 1920-1922. Celem
tego studium miało być otwarcie cytadeli, czyli połączenie jej osią prostopadłą od Wisły z terenami roz-
wojowymi miasta, ukształtowanymi w sposób reprezentacyjny, chcialoby się powiedzieć: godny stolicy
odrodzonego państwa polskiego.
Zasady owej szkoły projektowania urbanistycznego zaczerpnięte były z tradycji francuskiej. Pamiętać
trzeba, że Jawornicki studiował na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, ale też w Ecole
Speciale d’Architecture w Paryżu8. Według tych zasad w wielkich kompozycjach miejskich wprowadza-
ne były monumentalne osie, z zabudową obrzeżną, wyposażoną w dominanty przestrzenne, zamykające
lub podkreślające ważne kierunki. Osie te powinny kończyć się w sposób zauważalny - na Żoliborzu oś
z jednej strony jest zamknięta cytadelą, z drugiej strony placem Grunwaldzkim. Zaprojektowano go na
planie półkola, opierając je na projektowanej ulicy Stołecznej (obecnie ks. Popiełuszki). Za otaczającą plac
zabudową narysowano również półkolistą ulicę, dając jej nazwę Łączności. Promieniste ulice przecinające
zabudowę nosiły nazwy związane z wojskiem: Artylerii, Kawalerii, Lotnictwa, Marynarki i Piechoty (il. 1).
Na zdjęciach lotniczych z 1935 r. widać, że projekt całego założenia nie został jeszcze zrealizowany,
a wytyczane i częściowo zbudowane ulice nie zdominowały dotychczasowego zagospodarowania. Potwier-
dza to mapa wykonana przez Wojskowy Instytut Geograficzny w 1934 r. Przez środek przyszłego placu
przechodzi na przykład linia kolejowa, prowadząca do Palmir, a także (po likwidacji przewozów pasa-
żerskich w 1933 r.) do cegielni, znajdującej się w okolicach skrzyżowania dawnych ulic Marymonckiej
(obecnie Słowackiego) i Stołecznej (obecnie ks. Popiełuszki). Od wschodu widać zbliżającą się zabudowę
nowego Żoliborza: po północnej stronie aleję Wojska Polskiego, prawie już ukończoną pomiędzy cytadelą
a ulicą Wyspiańskiego i placem Dionizego Henkla. Natomiast dalsze części Powązek i wsi Buraków, na
które wchodził Żoliborz ze swoim placem Grunwaldzkim, nie były jeszcze zmienione (il. 2, 3).
6 Od opisywania wszystkiego, co się działo na Żoliborzu, zwalniają nas istniejące analizy, zwłaszcza Łukasza Heymana w:
Nowy Żoliborz 1918--1939. Architektura, urbanistyka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976. Autor książki, wydanej pod
egidą PAN (recenzenci Andrzej Olszewski i Małgorzata Sobieraj), w sposób kompetentny i przystępny, przedstawił m.in. fakty dotyczące
powstania pomysłu budowy placu Grunwaldzkiego.
7 Ograniczenia strategiczne związane z rolą cytadeli przestały obowiązywać w momencie rozszerzenia granic administracyjnych
miasta w kwietniu 1916 r., co przypomina w swoim opracowaniu Teresa Kotaszewicz w: Tadeusz Tołwiński 1887--1951. Architekt,
urbanista, twórca Polskiej Szkoły Urbanistyki, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2016.
8 Józef Jankowski był absolwentem Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej.
SŁAWOMIR GZELL
z istnienia rozmaitych konfliktów w konkurencyjnych staraniach o zdobycie przestrzeni, ale procesy takie
są od zawsze rudymentarnym elementem planowania i projektowania urbanistycznego i nie powinny
nikogo dziwić. Jest natomiast wielką umiejętnością, więcej, prawdziwą sztuką w gospodarowaniu miejską
przestrzenią, utrzymywanie mimo różnych wydarzeń i zmian ducha miejsca, albo tego, co inaczej
nazywamy tożsamością miejsca. Wydaje się, że świetnymi przykładami takich miejsc w Warszawie są
dzielnice Żoliborz i Ochota. Świetnymi to nie oznacza, że zawsze znakomicie funkcjonowała miejska
gospodarka przestrzenna.
PLAC GRUNWALDZKI
Historia rozwoju Żoliborza praktycznie zaczyna się w roku 1918, czyli wraz z przejęciem przez rząd
terenów esplanady Cytadeli Warszawskiej, ustanowieniem tam dzielnicy i rozpoczęciem prac planistycznych6.
Zarys rozplanowania Żoliborza istniał od 1916 r. w Szkicu wstępnym planu regulacyjnego m.st. Warszawy,
przedstawionym przez zespół Koła Architektów, kierowany przez Tadeusza Tołwińskiego7. Placu Grunwaldz-
kiego tam nie ma, układ ulic jest z pewnością wynikiem doświadczeń Tołwińskiego wyniesionych ze studiów
w Karlsruhe, formujących jego twórczą postawę w kierunku klasycyzującego modernizmu i kompozycji
miejskiej przestrzeni w zgodzie z zasadami uwzględniania warunków krajobrazowych.
Plac Grunwaldzki zaistniał w urbanistyce Warszawy od chwili, gdy projekty Żoliborza przejęli Anto-
ni Jawornicki i Józef Jankowski. To wiadomo - natomiast co do dokładnych dat i miejsca wykonania
projektu placu nie ma pewności. Łukasz Heyman przeprowadził analizę przedwojennych publikacji doty-
czących planów Żoliborza i z dużą dozą prawdopodobieństwa ustalił, że Studium regulacyjne cytadeli
z aleją Wojska Polskiego, autorstwa wspominanych architektów, powstało w latach 1920-1922. Celem
tego studium miało być otwarcie cytadeli, czyli połączenie jej osią prostopadłą od Wisły z terenami roz-
wojowymi miasta, ukształtowanymi w sposób reprezentacyjny, chcialoby się powiedzieć: godny stolicy
odrodzonego państwa polskiego.
Zasady owej szkoły projektowania urbanistycznego zaczerpnięte były z tradycji francuskiej. Pamiętać
trzeba, że Jawornicki studiował na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, ale też w Ecole
Speciale d’Architecture w Paryżu8. Według tych zasad w wielkich kompozycjach miejskich wprowadza-
ne były monumentalne osie, z zabudową obrzeżną, wyposażoną w dominanty przestrzenne, zamykające
lub podkreślające ważne kierunki. Osie te powinny kończyć się w sposób zauważalny - na Żoliborzu oś
z jednej strony jest zamknięta cytadelą, z drugiej strony placem Grunwaldzkim. Zaprojektowano go na
planie półkola, opierając je na projektowanej ulicy Stołecznej (obecnie ks. Popiełuszki). Za otaczającą plac
zabudową narysowano również półkolistą ulicę, dając jej nazwę Łączności. Promieniste ulice przecinające
zabudowę nosiły nazwy związane z wojskiem: Artylerii, Kawalerii, Lotnictwa, Marynarki i Piechoty (il. 1).
Na zdjęciach lotniczych z 1935 r. widać, że projekt całego założenia nie został jeszcze zrealizowany,
a wytyczane i częściowo zbudowane ulice nie zdominowały dotychczasowego zagospodarowania. Potwier-
dza to mapa wykonana przez Wojskowy Instytut Geograficzny w 1934 r. Przez środek przyszłego placu
przechodzi na przykład linia kolejowa, prowadząca do Palmir, a także (po likwidacji przewozów pasa-
żerskich w 1933 r.) do cegielni, znajdującej się w okolicach skrzyżowania dawnych ulic Marymonckiej
(obecnie Słowackiego) i Stołecznej (obecnie ks. Popiełuszki). Od wschodu widać zbliżającą się zabudowę
nowego Żoliborza: po północnej stronie aleję Wojska Polskiego, prawie już ukończoną pomiędzy cytadelą
a ulicą Wyspiańskiego i placem Dionizego Henkla. Natomiast dalsze części Powązek i wsi Buraków, na
które wchodził Żoliborz ze swoim placem Grunwaldzkim, nie były jeszcze zmienione (il. 2, 3).
6 Od opisywania wszystkiego, co się działo na Żoliborzu, zwalniają nas istniejące analizy, zwłaszcza Łukasza Heymana w:
Nowy Żoliborz 1918--1939. Architektura, urbanistyka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1976. Autor książki, wydanej pod
egidą PAN (recenzenci Andrzej Olszewski i Małgorzata Sobieraj), w sposób kompetentny i przystępny, przedstawił m.in. fakty dotyczące
powstania pomysłu budowy placu Grunwaldzkiego.
7 Ograniczenia strategiczne związane z rolą cytadeli przestały obowiązywać w momencie rozszerzenia granic administracyjnych
miasta w kwietniu 1916 r., co przypomina w swoim opracowaniu Teresa Kotaszewicz w: Tadeusz Tołwiński 1887--1951. Architekt,
urbanista, twórca Polskiej Szkoły Urbanistyki, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2016.
8 Józef Jankowski był absolwentem Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej.