DOI Artikel:
Němec, Richard: Planowanie i przebudowa „Nowego Niemieckiego Wschodu”. Generalne Gubernatorstwo: Warszawa (1939 – 1945)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45167#0161
160
RICHARD NÉMEC
5. Kladno, Dom Partii, widok od strony północnej, proj. Diez Brandi, Politechnika w Pradze;
pierwsza nagroda w konkursie osadnictwa, „Architektur Wettbewerbe”, 1942, nr 8
Kladnie i Vyskovie (il. 5)14. Z drugiej strony rosło także znaczenie Komisji Planowania stolicy Pragi
i okolic. W coraz większym stopniu przesuwała się ona w kierunku centrum zainteresowania berlińskich
urzędów Rzeszy, a przede wszystkim generalnego dyrektora budowlanego Generalnego Urzędu Inspektora
Budowlanego (wówczas był nim Speer), gdyż nadawała się na idealny instrument władzy, zarówno ze
względu na jej profesjonalne obsadzenie przez brandenburskiego planistę przestrzennego Reinholda Nie-
meyera, jak i za sprawą szerokiego zakresu kompetencji. Także dla tych obszarów istnieje solidna baza
źródłowa i badawcza, stanowiąca podstawę do dalszych rozważań15.
Przy zastosowaniu wybranych historyczno-architektonicznych metod badawczych cel poznawczy ogra-
nicza jednocześnie naszkicowane ramy tematyczne do porównania koncepcji urbanistycznych i strategii
okupacyjnych zastosowanych przez narodowych socjalistów w Generalnym Gubernatorstwie. W tym celu
przytaczam tu istotne pod względem architektonicznym, a rozproszone w różnych archiwach źródła, które
de facto nie były dotąd wykorzystywane ani do badań historyczno-architektonicznych, ani do pożądanej
tutaj klasyfikacji urbanistycznej. Wydaje się to wskazane ze względu na obfitość artykułów naukowych
o charakterze przeważnie historycznym na temat czasów narodowego socjalizmu, w których pomija się
14 Urząd Ziemski, rozwiązany przez rząd czechosłowacki 25 kwietnia 1935 r., został ponownie utworzony przez rządzących
nazistów po zajęciu Czechosłowacji w 1939 r., a od 1940 r. kierował nim SS-Obersturmbannführer Ferdinand Fischer. Dokumenty w:
Die Vergangenheit warnt. Dokumente über die Germani si erungs- und Austilgungspolitik der Nazi Okkupant en in der Tschechoslowakei,
Hrsg. K. Fremund, V. Kräl, Prag 1960, s. 86-87, nr dok. 10-11, s. 118-121, nr dok. 18; analizował: M. Horejs, Spolupräce Böhmisch-
-Mährische Landgesellschaft, Bodenamt für Böhmen und Mähren a Volksdeutsche Mittelstelle na germanizaci ceské pùdy na Mèlnicku
a Mladoboleslavsku (1939-1945), „Terezinské listy”, 34, Praha 2006, s. 89-124.
15 Oficjalnie potwierdzone rozporządzeniem państwowym nr 48/1940 z 25 stycznia 1940 r. Związane z tym źródła, przede wszyst-
kim Sprawozdanie końcowe dot. pracy Komisji Planowania (Abschließender Bericht zur Arbeit der Planungskommission), znajdują się
w Praskim Archiwum Państwowym (NA Praha, nr zespołu ZU, nr inw. 462, nr kat. 291, Zhodnoceni prace plànovaci komise, tu s. 8).
Struktura Komisji Planowania w ogólnych zarysach odpowiadała strukturze Generalnego Urzędu Inspektora Budowlanego. Podejmowanie
decyzji należało wyłącznie do przewodniczących. Za poszczególne wydziały: kolei, wodny, architektury cywilnej, techniki, przemysłu
i ubezpieczeń odpowiadali specjaliści, którzy, tak jak w Berlinie, byli głównymi współpracownikami generalnego inspektora budowlanego.
Podobnie jak Generalny Urząd Inspektora Budowlanego w Berlinie, praska Komisja Planowania otrzymała szeroki zakres kompetencji.
W obydwu przypadkach gminie odebrano prawo decydowania o planowaniu, chodziło o Biuro Planowania, które przydzielało zlecenia
prywatnym architektom. W praskiej Komisji Planowania pracowało w sumie 35 czeskich i 14 niemieckich architektów, dwaj pochodzili
z Korei i Litwy. Odpowiedzialny dyrektor miał co kwartał informować Protektora Rzeszy o działalności praskiej Komisji Planowa-
nia (NA Praha, nr zespołu ZU, nr inw. 462, nr kat. 291, Zhodnoceni prace plànovaci komise). Dokładna lista kierowników działów
i pracowników w: M. Hofejś, Plànovaci komise pro hlavni mèsto Prahu a okoli a jej i podil na plànovàni prost oru v protektoratu
Cechy a Morava, „Terezinské listy”, 37, sbomik Pamatniku Terezin, Praha 2009, s. 45-77, 45-46. Plany oraz pisma z tamtego okresu
są rozproszone w kilku archiwach (Archiwum Narodowe w Pradze; Rejestr miasta Pragi etc.). Krytycznie w tej kwestii: M. Hofejś,
Protektoratni Praha jako némecké mèsto. Nacisticky urbanismus a Plànovaci komise pro hlavni mèsto Prahu, Praha 2013.
RICHARD NÉMEC
5. Kladno, Dom Partii, widok od strony północnej, proj. Diez Brandi, Politechnika w Pradze;
pierwsza nagroda w konkursie osadnictwa, „Architektur Wettbewerbe”, 1942, nr 8
Kladnie i Vyskovie (il. 5)14. Z drugiej strony rosło także znaczenie Komisji Planowania stolicy Pragi
i okolic. W coraz większym stopniu przesuwała się ona w kierunku centrum zainteresowania berlińskich
urzędów Rzeszy, a przede wszystkim generalnego dyrektora budowlanego Generalnego Urzędu Inspektora
Budowlanego (wówczas był nim Speer), gdyż nadawała się na idealny instrument władzy, zarówno ze
względu na jej profesjonalne obsadzenie przez brandenburskiego planistę przestrzennego Reinholda Nie-
meyera, jak i za sprawą szerokiego zakresu kompetencji. Także dla tych obszarów istnieje solidna baza
źródłowa i badawcza, stanowiąca podstawę do dalszych rozważań15.
Przy zastosowaniu wybranych historyczno-architektonicznych metod badawczych cel poznawczy ogra-
nicza jednocześnie naszkicowane ramy tematyczne do porównania koncepcji urbanistycznych i strategii
okupacyjnych zastosowanych przez narodowych socjalistów w Generalnym Gubernatorstwie. W tym celu
przytaczam tu istotne pod względem architektonicznym, a rozproszone w różnych archiwach źródła, które
de facto nie były dotąd wykorzystywane ani do badań historyczno-architektonicznych, ani do pożądanej
tutaj klasyfikacji urbanistycznej. Wydaje się to wskazane ze względu na obfitość artykułów naukowych
o charakterze przeważnie historycznym na temat czasów narodowego socjalizmu, w których pomija się
14 Urząd Ziemski, rozwiązany przez rząd czechosłowacki 25 kwietnia 1935 r., został ponownie utworzony przez rządzących
nazistów po zajęciu Czechosłowacji w 1939 r., a od 1940 r. kierował nim SS-Obersturmbannführer Ferdinand Fischer. Dokumenty w:
Die Vergangenheit warnt. Dokumente über die Germani si erungs- und Austilgungspolitik der Nazi Okkupant en in der Tschechoslowakei,
Hrsg. K. Fremund, V. Kräl, Prag 1960, s. 86-87, nr dok. 10-11, s. 118-121, nr dok. 18; analizował: M. Horejs, Spolupräce Böhmisch-
-Mährische Landgesellschaft, Bodenamt für Böhmen und Mähren a Volksdeutsche Mittelstelle na germanizaci ceské pùdy na Mèlnicku
a Mladoboleslavsku (1939-1945), „Terezinské listy”, 34, Praha 2006, s. 89-124.
15 Oficjalnie potwierdzone rozporządzeniem państwowym nr 48/1940 z 25 stycznia 1940 r. Związane z tym źródła, przede wszyst-
kim Sprawozdanie końcowe dot. pracy Komisji Planowania (Abschließender Bericht zur Arbeit der Planungskommission), znajdują się
w Praskim Archiwum Państwowym (NA Praha, nr zespołu ZU, nr inw. 462, nr kat. 291, Zhodnoceni prace plànovaci komise, tu s. 8).
Struktura Komisji Planowania w ogólnych zarysach odpowiadała strukturze Generalnego Urzędu Inspektora Budowlanego. Podejmowanie
decyzji należało wyłącznie do przewodniczących. Za poszczególne wydziały: kolei, wodny, architektury cywilnej, techniki, przemysłu
i ubezpieczeń odpowiadali specjaliści, którzy, tak jak w Berlinie, byli głównymi współpracownikami generalnego inspektora budowlanego.
Podobnie jak Generalny Urząd Inspektora Budowlanego w Berlinie, praska Komisja Planowania otrzymała szeroki zakres kompetencji.
W obydwu przypadkach gminie odebrano prawo decydowania o planowaniu, chodziło o Biuro Planowania, które przydzielało zlecenia
prywatnym architektom. W praskiej Komisji Planowania pracowało w sumie 35 czeskich i 14 niemieckich architektów, dwaj pochodzili
z Korei i Litwy. Odpowiedzialny dyrektor miał co kwartał informować Protektora Rzeszy o działalności praskiej Komisji Planowa-
nia (NA Praha, nr zespołu ZU, nr inw. 462, nr kat. 291, Zhodnoceni prace plànovaci komise). Dokładna lista kierowników działów
i pracowników w: M. Hofejś, Plànovaci komise pro hlavni mèsto Prahu a okoli a jej i podil na plànovàni prost oru v protektoratu
Cechy a Morava, „Terezinské listy”, 37, sbomik Pamatniku Terezin, Praha 2009, s. 45-77, 45-46. Plany oraz pisma z tamtego okresu
są rozproszone w kilku archiwach (Archiwum Narodowe w Pradze; Rejestr miasta Pragi etc.). Krytycznie w tej kwestii: M. Hofejś,
Protektoratni Praha jako némecké mèsto. Nacisticky urbanismus a Plànovaci komise pro hlavni mèsto Prahu, Praha 2013.