Rocznik Historii Sztuki (43.2018)

178

RICHARD NÈMEC

i w kwestii planowania wszystkich działań urbanistycznych68. Udokumentowano to w notatce radcy budow-
lanego Kitta z Pododdziału IV Mieszkalnictwa i Osadnictwa z 15 maja 1942 r. W piśmie tym Kitt wyraźnie
zajmuje się kwestią podziału kompetencji między Wydziałem Pracy i Budownictwa a Urzędem do spraw
Planowania Przestrzennego. Na podstawie rozporządzenia rządu Generalnego Gubernatorstwa do Urzędu do
spraw Planowania Przestrzennego należało ustalanie „zasad planowania perspektywicznego” („Grundsätze einer
vorausschauenden Planung”) dla tworzenia powierzchni planowania w Generalnym Gubernatorstwie. Do zadań
Wydziału Pracy należała natomiast „realizacja tych specjalistycznych planów” na terenie miasta, w szczególności
tworzenie planów użytkowania terenów i planów zabudowy^9. Stworzono tutaj precedens, który wystąpił także
w innych częściach Wielkich Niemiec, jak też w Protektoracie Czech i Moraw. Zagospodarowanie przestrzeni
zostało ostateczne wyłączone również w Generalnym Gubernatorstwie. Idea planowania przestrzennego przed-
łożona przez Dengela dla miasta Warszawy w naturalny sposób nie została zrealizowana. Dzięki odpowiednim
dowodom źródłowym, przede wszystkim poprzez porównanie z okupowaną Pragą, pełniącą funkcję stolicy
Protektoratu Czech i Moraw i powierzchni projekcyjnej wielu urzędów Rzeszy, można zauważyć kolejne cechy
wspólne, jak i różnice w odniesieniu do administracji narodowo socjalistycznej.
Już 3 listopada 1939 r. Ernst Jarmer70, mianowany przez szefa Biura Planowania Przestrzennego
Hannsa Kerrla71 dyrygent ministerialny (oficjalne określenie tegoż urzędu ministerialnego) i dyrektor
Wydziału Administracyjnego, zgłosił sekretarzowi stanu Protektoratu Czech i Moraw, Karlowi Hermannowi
Frankowi, swoje uwagi. Jego zdaniem w przypadku planowania Pragi i okolic „pod względem formal-
nym” należy uwzględnić sprzeczność na linii: protektor Rzeszy - Speer, ale „pod względem materialnym”
należy rozważyć, czy pozostać przy utrzymaniu autonomii, czy wprowadzić prawo Rzeszy, czyli ustawy
z 4 października 1937 r. o przebudowie miast niemieckich. Decyzja w tym zakresie miała być zastrzeżo-
na, oczywiście, wyłącznie dla Führera72. Zaledwie kilka miesięcy po zajęciu Republiki Czechosłowackiej
w Biurze Planowania Przestrzennego rozważano konkretne kwestie przebudowy Pragi oraz wybór odpo-
wiedzialnego architekta. Jednocześnie można tutaj zauważyć silny wpływ urzędów Rzeszy Niemieckiej,
jak i zaangażowanie Speera i innych architektów Rzeszy. Sytuacja jednak nie rozwijała się w sposób
równomierny. Starania ze strony Biura Planowania Przestrzennego, by stolicę Protektoratu zaliczyć do
miast przeznaczonych do przebudowy, nie przyniosły rezultatu, w przeciwieństwie na przykład do wymie-
nionego miasta byłej Republiki Czechosłowackiej, w już powstałej prowincji Kraju Sudeckiego, Liberca,
który został stolicą prowincji Kraju Sudeckiego i odpowiednio zyskał na znaczeniu.
Jak wykazała analiza zasobów archiwalnych Biura Planowania Przestrzennego w Bundesarchiv, przy-
najmniej początkowo tworzenie Praskiej Komisji Planowania leżało w kompetencjach Biura Planowania
Przestrzennego, przy czym także w tym wypadku nie należy lekceważyć sporów o zakres kompetencji
i ich ewentualnej utraty. O przegranej Biura Planowania Przestrzennego świadczą nie tylko odpowiednie
dokumenty, ale już sama zmiana pierwotnej nazwy komisji. Początkowo nosiła ona nazwę Komisji Pla-
nowania Przestrzennego i Użytkowania Terenów, w wielu projektach nazywano ją też Komisją Regula-
cyjną, ostatecznie przeforsowano jednak określenie Komisja Planowania, a tym samym punkt widzenia
urbanistów i architektów73.
Biuro Planowania Przestrzennego przegrało w Protektoracie nie tylko bitwę o tytuł, lecz, o czym
koniec końców świadczą pełne tarć procesy, przede wszystkim bitwę o swoje kompetencje i zakres ich
obowiązywania - silniejsze urzędy Rzeszy wyszły z tego sporu jednoznacznie zwycięsko. Tym samym
w Protektoracie udokumentowano drastyczną utratę kompetencji Biura Planowania Przestrzennego, która

68 APW, AGDW nr zespołu 482, sygn. 878, Wyznaczanie granic w Generalnym Gubernatorstwie 1941-44.
69 APW, AGDW nr zespołu 482, sygn. 881, Zatrudnienie prywatnych architektów przy pracach nad budową miast 1942-1943,
adnotacja Hoffmanna, na temat przedsięwzięć urbanistycznych; dot. Rozporządzenia rządu Generalnego Gubernatorstwa. Wydział Główny
Praca z 2 kwietnia 1942 r., Warszawa, 15 maja 1942 r., s. 3-4, parafraza s. 3.
70 Por. plan podziału zadań Biura Planowania Przestrzennego z 1939 r. (BAK R 113/2030; analizowany przez Herzberga: Herz-
berg, op. cit., s. 40).
71 Kerrl był wyspecjalizowanym fachowcem. Por. H. Kerrl, Die Reichsarbeitsgemeinschaft für Raumforschung. Rede bei ihrer
Begründung am 27.1.1936, „Zeitschrift für Geopolitik”, 2, 13/1936, s. 130-134, z posiedzeniem grupy roboczej ds. badania przestrzen-
nego z 16 grudnia 1935 r., Berlin, s. 133-134.
72 NA Praga, nr zespołu Statai tajemnik u fiśskćho protektora v Cechach a na Morave, nr inw. 1979, sygn. 109-6-71, nr kat. 114,
pismo do sekretarza stanu z 3 listopada 1939 r., s. 14 z dodatkiem s. 15.
73 BArch R 113/0412. Jeden z planów zachowany jest także w: NA Prag, nr zespołu Statai tajemnik u fiśskćho protektora
v Cechach a na Morave, nr inw. 1979, sygn. 109-6-71.