DOI Artikel:
Němec, Richard: Planowanie i przebudowa „Nowego Niemieckiego Wschodu”. Generalne Gubernatorstwo: Warszawa (1939 – 1945)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45167#0180
PLANOWANIE 1 PRZEBUDOWA „NOWEGO NIEMIECKIEGO WSCHODU”...
179
ostatecznie wyszła na korzyść kierowanemu przez Heinricha Himmlera Komisariatowi Rzeszy do spraw
Umacniania Niemczyzny. Mowa tutaj o urzędzie Reichsführera SS, podporządkowanym Głównemu Urzę-
dowi Bezpieczeństwa Rzeszy, którym nieprzypadkowo kierował Reinhard Heydrich - protektor Rzeszy
dla Czech i Moraw. Himmler przejął zatem wszystkie kompetencje Biura Planowania Przestrzennego.
Także w Protektoracie można stwierdzić rosnące znaczenie Himmlera. Jeśli chodzi o Polskę, projekt ten
w znacznym stopniu znajduje potwierdzenie we wspomnianym we wstępie wydanym przez Himmlera
Rozporządzeniu Ogólnym Nr 13/11 z 30 stycznia 1942 r. Również na płaszczyźnie administracji budowlanej
w Protektoracie tym samym znajduje potwierdzenie bezlitosna „zasada wodzostwa”. Zresztą, dokładnie
tego terminu użył protektor Rzeszy dla Czech i Moraw w piśmie do Biura Planowania Przestrzennego
w odniesieniu do kompetencji w zakresie planowania74.
Spór o kompetencje pomiędzy dwoma biegunami, a więc między „planowaniem przestrzennym”
a „urbanistyką” został ostatecznie rozstrzygnięty na korzyść tej ostatniej (świadczy o tym przypadek
Warszawy). Właśnie na tym tle zrozumiałe staje się dążenie do rozszerzenia planów generalnych. Pod
rosnącym wpływem Reichsführera SS Heinricha Himmlera i jego licznych urzędów sytuacja zradyka-
lizowała się w zdumiewający sposób i skonkretyzowano ją w piśmie z 18 czerwca 1942 r. Teraz, po
połączeniu wcześniejszych planów dla Gdańska Pomorza Zachodniego, Kraju Warty i Górnego Śląska,
Prus Południowo-Wschodnich, a w ogólnych zarysach także dla Czech i Moraw, jak i Alzacji-Lotaryngii,
Górnej Krainy i Południowej Styrii, powstać miał „całościowy plan osiedleńczy”75. Źródło to wskazuje
na to, że programy dotyczące osiedleń i przesiedleń miały znaleźć zastosowanie nie tylko w przypadku
terytoriów wschodnich, lecz także na wszystkich terytoriach wcielonych i okupowanych76. Meyer wdrożył
odpowiednio życzenia Himmlera, które od tej chwili przedstawiano jako Generalny Plan Wschodni dla
wszystkich terenów na Wschodzie77. W Generalnym Planie Wschodnim mieścił się protektorat ze stolicą
w Pradze. W tym kontekście należy rozpatrywać obszerne plany. Cel działań w kompleksowym procesie
germanizacji okupowanego Protektoratu streścił Reinhold Niemeyer. Prześledził on według jasno wyty-
czonej ideologii nazistowskiej polityczno-ideologiczną rolę „przebudowy” Pragi została ona „włączona
równocześnie” na wielu płaszczyznach społecznych i administracyjno-technicznych. Niemeyer podsumo-
wał: „[...] chociaż [w tej chwili] w milionowym mieście [Pradze] mieszka jedynie 21 000 Niemców [...],
w przypadku przewidzianej przebudowy Pragi, jej oblicze za kilka lat dla każdego odwiedzającego [będzie]
czysto niemieckie”78. Germanizację miała przyspieszyć przebudowa stolicy poprzez budowę efektownych
osi ulic północ - południe i wschód zachód na wzór Berlina, wraz z innymi cechami urbanistycznymi,
jak mosty czy tereny zielone, związanymi z charakterystycznymi i nadającymi tożsamość przedsięwzię-
ciami w centrum miasta (il. 21)79.
74 Protektor Rzeszy do Biura Planowania Przestrzennego 13 stycznia 1940 r., w: BArch R113/0412, s. 18.
75 R. Nèmec, Hi ller’s “GeneralSiedlungsplanung Ost’’ A Case only for Poland? A Forgotten Dimension of National-Socialist
Spatial and Town Planning in the Former Czechoslovakia, „Planning Perspectives” 31, 1/2016, 1-29 (DOI: 10.1080/02665433.2015.10
59291).
76 Zum Generalplan Ost..., s. 133-134, nr dok. 28, 1942, 12 czerwca, Kwatera Główna Hitlera. Pismo Reichsführera SS do
Ulricha Greifelta z uwagami do Generalnego Planu Wschodniego. „Prawne, gospodarcze i przestrzenne podstawy budowy Wschodu”
(„Rechtliche, wirtschaftliche und räumliche Grundlagen des Ostaufbaus”), z wezwaniem do przygotowania całościowego planu osiedleń-
czego, cyt. oraz parafraza w tekście głównym na s. 134.
77 Ibidem, s. 235-255, nr dok. 71, 1942, grudzień, Berlin. Materiał dot. Generalnego Planu Wschodniego - powierzchnie obli-
czenia liczby ludności, dokumenty dot. Generalnego Planu Wschodniego - podstawowe liczby i mapy.
78 NA Praha, nr zespołu Ufad fiśskćho protektora (URP-ST), nr inwentarzowy 1312, sygn. 109^1/1066, nr 59, pismo prezydenta
Komisji Planowania Niemeyera do sekretarza stanu z 12 marca 1941 r.; Ibidem. Kopia opinii Niemeyera skierowana do Wyższego
Landrata (Oberlandrat) Freiherra von Wattera z 5 marca 1941 r., dot. Regulacji Kampa, pismo na ten temat z 27 lutego 1941 r.,
s. 1-15, cyt. na s. 13 (ibidem BArch R 4606/3390, karta 92ff.). O liczbie ludności niemieckojęzycznej i jej udziale w wyborach por.
A. Adam, „Prag ist und bleibt ein slawisches Prag“. Die deutschen Parteien in den Prager Kommunalwahlen der ersten Republik,
[w:] Die Deutschen und das östliche Europa..., s. 227-246.
79 Por. Horejs, Protektorat™. Praha Jako némecké mèsto.... Istnieje jednakże kilka istotnych różnic. Podczas gdy w okupowanej
Pradze w Komisji Regulacyjnej i Planowania nadal pracowali architekci czescy, w Warszawie wszystkim czołowym architektom, przede
wszystkim Tadeuszowi Tołwińskiemu, Szymonowi Syrkusowi, Janowi Chmielewskiemu i Zygmuntowi Skibniewskiemu, odebrano wszelkie
kompetencje. Na przykładzie Tadeusza Tołwińskiego Kotaszewicz nie stwierdziła żadnych planów urbanistycznych polskich architektów
w czasach okupacji (T. Kotaszewicz, Koncepcje przestrzennego rozwoju Warszawy w pracach Tadeusza Tołwińskiego 1916-1946,
Warszawa 1994). Nielegalnie działająca Pracownia Architektoniczno-Urbanistyczna (PAU), zajmująca się kwestiami odbudowy, jak
już podkreślała Syrkusowa, nie miała w czasie wojny znaczącego wpływu (Syrkusowa, op. cit., s. 239-344; tezy przejęte np. przez:
Gutschowa i Klain, op. cit., s. 55-102).
179
ostatecznie wyszła na korzyść kierowanemu przez Heinricha Himmlera Komisariatowi Rzeszy do spraw
Umacniania Niemczyzny. Mowa tutaj o urzędzie Reichsführera SS, podporządkowanym Głównemu Urzę-
dowi Bezpieczeństwa Rzeszy, którym nieprzypadkowo kierował Reinhard Heydrich - protektor Rzeszy
dla Czech i Moraw. Himmler przejął zatem wszystkie kompetencje Biura Planowania Przestrzennego.
Także w Protektoracie można stwierdzić rosnące znaczenie Himmlera. Jeśli chodzi o Polskę, projekt ten
w znacznym stopniu znajduje potwierdzenie we wspomnianym we wstępie wydanym przez Himmlera
Rozporządzeniu Ogólnym Nr 13/11 z 30 stycznia 1942 r. Również na płaszczyźnie administracji budowlanej
w Protektoracie tym samym znajduje potwierdzenie bezlitosna „zasada wodzostwa”. Zresztą, dokładnie
tego terminu użył protektor Rzeszy dla Czech i Moraw w piśmie do Biura Planowania Przestrzennego
w odniesieniu do kompetencji w zakresie planowania74.
Spór o kompetencje pomiędzy dwoma biegunami, a więc między „planowaniem przestrzennym”
a „urbanistyką” został ostatecznie rozstrzygnięty na korzyść tej ostatniej (świadczy o tym przypadek
Warszawy). Właśnie na tym tle zrozumiałe staje się dążenie do rozszerzenia planów generalnych. Pod
rosnącym wpływem Reichsführera SS Heinricha Himmlera i jego licznych urzędów sytuacja zradyka-
lizowała się w zdumiewający sposób i skonkretyzowano ją w piśmie z 18 czerwca 1942 r. Teraz, po
połączeniu wcześniejszych planów dla Gdańska Pomorza Zachodniego, Kraju Warty i Górnego Śląska,
Prus Południowo-Wschodnich, a w ogólnych zarysach także dla Czech i Moraw, jak i Alzacji-Lotaryngii,
Górnej Krainy i Południowej Styrii, powstać miał „całościowy plan osiedleńczy”75. Źródło to wskazuje
na to, że programy dotyczące osiedleń i przesiedleń miały znaleźć zastosowanie nie tylko w przypadku
terytoriów wschodnich, lecz także na wszystkich terytoriach wcielonych i okupowanych76. Meyer wdrożył
odpowiednio życzenia Himmlera, które od tej chwili przedstawiano jako Generalny Plan Wschodni dla
wszystkich terenów na Wschodzie77. W Generalnym Planie Wschodnim mieścił się protektorat ze stolicą
w Pradze. W tym kontekście należy rozpatrywać obszerne plany. Cel działań w kompleksowym procesie
germanizacji okupowanego Protektoratu streścił Reinhold Niemeyer. Prześledził on według jasno wyty-
czonej ideologii nazistowskiej polityczno-ideologiczną rolę „przebudowy” Pragi została ona „włączona
równocześnie” na wielu płaszczyznach społecznych i administracyjno-technicznych. Niemeyer podsumo-
wał: „[...] chociaż [w tej chwili] w milionowym mieście [Pradze] mieszka jedynie 21 000 Niemców [...],
w przypadku przewidzianej przebudowy Pragi, jej oblicze za kilka lat dla każdego odwiedzającego [będzie]
czysto niemieckie”78. Germanizację miała przyspieszyć przebudowa stolicy poprzez budowę efektownych
osi ulic północ - południe i wschód zachód na wzór Berlina, wraz z innymi cechami urbanistycznymi,
jak mosty czy tereny zielone, związanymi z charakterystycznymi i nadającymi tożsamość przedsięwzię-
ciami w centrum miasta (il. 21)79.
74 Protektor Rzeszy do Biura Planowania Przestrzennego 13 stycznia 1940 r., w: BArch R113/0412, s. 18.
75 R. Nèmec, Hi ller’s “GeneralSiedlungsplanung Ost’’ A Case only for Poland? A Forgotten Dimension of National-Socialist
Spatial and Town Planning in the Former Czechoslovakia, „Planning Perspectives” 31, 1/2016, 1-29 (DOI: 10.1080/02665433.2015.10
59291).
76 Zum Generalplan Ost..., s. 133-134, nr dok. 28, 1942, 12 czerwca, Kwatera Główna Hitlera. Pismo Reichsführera SS do
Ulricha Greifelta z uwagami do Generalnego Planu Wschodniego. „Prawne, gospodarcze i przestrzenne podstawy budowy Wschodu”
(„Rechtliche, wirtschaftliche und räumliche Grundlagen des Ostaufbaus”), z wezwaniem do przygotowania całościowego planu osiedleń-
czego, cyt. oraz parafraza w tekście głównym na s. 134.
77 Ibidem, s. 235-255, nr dok. 71, 1942, grudzień, Berlin. Materiał dot. Generalnego Planu Wschodniego - powierzchnie obli-
czenia liczby ludności, dokumenty dot. Generalnego Planu Wschodniego - podstawowe liczby i mapy.
78 NA Praha, nr zespołu Ufad fiśskćho protektora (URP-ST), nr inwentarzowy 1312, sygn. 109^1/1066, nr 59, pismo prezydenta
Komisji Planowania Niemeyera do sekretarza stanu z 12 marca 1941 r.; Ibidem. Kopia opinii Niemeyera skierowana do Wyższego
Landrata (Oberlandrat) Freiherra von Wattera z 5 marca 1941 r., dot. Regulacji Kampa, pismo na ten temat z 27 lutego 1941 r.,
s. 1-15, cyt. na s. 13 (ibidem BArch R 4606/3390, karta 92ff.). O liczbie ludności niemieckojęzycznej i jej udziale w wyborach por.
A. Adam, „Prag ist und bleibt ein slawisches Prag“. Die deutschen Parteien in den Prager Kommunalwahlen der ersten Republik,
[w:] Die Deutschen und das östliche Europa..., s. 227-246.
79 Por. Horejs, Protektorat™. Praha Jako némecké mèsto.... Istnieje jednakże kilka istotnych różnic. Podczas gdy w okupowanej
Pradze w Komisji Regulacyjnej i Planowania nadal pracowali architekci czescy, w Warszawie wszystkim czołowym architektom, przede
wszystkim Tadeuszowi Tołwińskiemu, Szymonowi Syrkusowi, Janowi Chmielewskiemu i Zygmuntowi Skibniewskiemu, odebrano wszelkie
kompetencje. Na przykładzie Tadeusza Tołwińskiego Kotaszewicz nie stwierdziła żadnych planów urbanistycznych polskich architektów
w czasach okupacji (T. Kotaszewicz, Koncepcje przestrzennego rozwoju Warszawy w pracach Tadeusza Tołwińskiego 1916-1946,
Warszawa 1994). Nielegalnie działająca Pracownia Architektoniczno-Urbanistyczna (PAU), zajmująca się kwestiami odbudowy, jak
już podkreślała Syrkusowa, nie miała w czasie wojny znaczącego wpływu (Syrkusowa, op. cit., s. 239-344; tezy przejęte np. przez:
Gutschowa i Klain, op. cit., s. 55-102).