DOI Artikel:
Getka-Kenig, Mikołaj: Pałac Andrzeja Deskura w Sancygniowie a problem upamiętniania wielkich rodaków na elewacjach rezydencji ziemiańskich w Królestwie Kongresowym
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.51757#0072
70
MIKOŁAJ GETKA-KENIG
narodowej zdrady, której korzeni współcześni (w tym ci bliscy Deskurowi, jak współpracujący z nim
w czasie powstania Jan Mazaraki, syn dzierżawcy, a następnie właściciela Przecławki koło Pińczowa)
dopatrywali się właśnie w arystokratycznej bucie i poczuciu wyższości Wielopolskiego seniora, którego
ambicje polityczne miały wynikać z chęci odbudowania prestiżu mocno podupadłego w ostatnim stule-
ciu rodu ordynatów pińczowskich121. Materialnym wyrazem tej chęci był właśnie nowy pałac projektu
Marconiego. Wielopolski junior również dbał więcej o blask nazwiska niż o przywiązanie potomnych
do narodowości. W epoce, w której mariaże z obcokrajowcami uchodziły wśród polskiej szlachty za
zagrożenie dla tożsamości rodziny122, on nie widział przeciwskazań, aby dla prestiżu (i zarazem korzyści
majątkowych) poślubić austriacką księżniczkę, córkę morganatycznego kuzyna cesarza Franciszka Józefa123.
Nawet jeżeli dużo skromniejszy, ten emanujący antyugodowym przekazem pałac powstańca mógł więc
wchodzić z pałacem zdrajcy w symboliczną, a z pewnością czytelną dla innych ziemian polemikę. Nie
podważając wcześniejszych tez o chłopach i spadkobiercach jako możliwych adresatach tej historycznej
dekoracji, trzeba przyznać, że głównym odbiorcą patriotycznej manifestacji Deskura musieli być bowiem
sami ziemianie, czyli jego sąsiedzi, stanowiący jego najbliższe, nawet jeżeli (zwłaszcza w przypadku tych
najbogatszych, blisko związanych z Wielopolskimi) politycznie obce środowisko społeczne.
Podsumowując, Magdalena Swaryczewska miała niegdyś niewątpliwie rację, uznając historycz-
ną dekorację sancygniowskiego pałacu za „manifestację niezawisłości i nieugiętego ducha walczącego
patrioty” w „trudnych popowstaniowych czasach”. Jak jednak dowodzi niniejszy artykuł, nie była to
zbyt wyczerpująca interpretacja, gdyż nie tłumaczyła możliwych motywacji i celów, dla których akurat
Andrzej Deskur - zamożny, ale zarazem pozbawiony arystokratycznych ambicji ziemianin-weteran powsta-
nia z powiatu pińczowskiego - zdecydował się w tym czasie na tak niecodzienną formę manifestowa-
nia swojego patriotycznego nastawienia. Ambitne przedsięwzięcie Deskura doszło do skutku w bardzo
specyficznym kontekście zarówno lokalnym, jak i ogólnokrajowym (w skali Królestwa Kongresowego),
który jak dotąd nie był brany pod uwagę w badaniach nad tą rezydencją. Jednak, by właściwie określić
miejsce sancygniowskiego pałacu i jego specyficznej dekoracji w historii architektury rezydencjonalnej
XIX w., potrzebna jest jeszcze diachroniczna analiza tego fenomenu. W rezultacie, historyczna dekoracja
pałacu projektu Oczkowskiego jawi się nam jako szczególnego rodzaju przejaw ziemiańskiego doświad-
czenia nowoczesności, ewoluującego na przestrzeni epoki zaborów. Zarówno przypadek Sancygniowa, jak
i wcześniejszych pokrewnych realizacji korelował bowiem w czasie z momentami politycznego kryzysu
elity ziemiańskiej - w dwóch pierwszych przypadkach arystokracji, w trzecim dystansującego się od niej
bogatego ziemiaństwa - konfrontowanej ze stopniowym osłabianiem jej nadrzędnej pozycji na polu działań
niepodległościowych. Fenomen pałacu w Sancygniowie można więc rozpatrywać na tych dwóch dopeł-
niających się płaszczyznach, które pozwalają nam docenić wyjątkową wartość tego zabytku architektury
rezydencjonalnej XIX w. I nie jest to jedynie wartość stricte artystyczna (przede wszystkim w zakresie
oryginalności projektu), ale i w równym stopniu ogólnohistoryczna.
121 J. Newlin Mazaraki, Pamiętnik i wspomnienia, Kraków 2017, s. 54 55. Zob. też Micińska, op. cit., s. 66.
122 Zob. S.J. Rostworowski, Monografia rodziny Rostworowskich: lata 1386-2012, Warszawa 2013, s. 589-590.
123 Szwarc, Od Wielopolskiego..., s. 81-82.
MIKOŁAJ GETKA-KENIG
narodowej zdrady, której korzeni współcześni (w tym ci bliscy Deskurowi, jak współpracujący z nim
w czasie powstania Jan Mazaraki, syn dzierżawcy, a następnie właściciela Przecławki koło Pińczowa)
dopatrywali się właśnie w arystokratycznej bucie i poczuciu wyższości Wielopolskiego seniora, którego
ambicje polityczne miały wynikać z chęci odbudowania prestiżu mocno podupadłego w ostatnim stule-
ciu rodu ordynatów pińczowskich121. Materialnym wyrazem tej chęci był właśnie nowy pałac projektu
Marconiego. Wielopolski junior również dbał więcej o blask nazwiska niż o przywiązanie potomnych
do narodowości. W epoce, w której mariaże z obcokrajowcami uchodziły wśród polskiej szlachty za
zagrożenie dla tożsamości rodziny122, on nie widział przeciwskazań, aby dla prestiżu (i zarazem korzyści
majątkowych) poślubić austriacką księżniczkę, córkę morganatycznego kuzyna cesarza Franciszka Józefa123.
Nawet jeżeli dużo skromniejszy, ten emanujący antyugodowym przekazem pałac powstańca mógł więc
wchodzić z pałacem zdrajcy w symboliczną, a z pewnością czytelną dla innych ziemian polemikę. Nie
podważając wcześniejszych tez o chłopach i spadkobiercach jako możliwych adresatach tej historycznej
dekoracji, trzeba przyznać, że głównym odbiorcą patriotycznej manifestacji Deskura musieli być bowiem
sami ziemianie, czyli jego sąsiedzi, stanowiący jego najbliższe, nawet jeżeli (zwłaszcza w przypadku tych
najbogatszych, blisko związanych z Wielopolskimi) politycznie obce środowisko społeczne.
Podsumowując, Magdalena Swaryczewska miała niegdyś niewątpliwie rację, uznając historycz-
ną dekorację sancygniowskiego pałacu za „manifestację niezawisłości i nieugiętego ducha walczącego
patrioty” w „trudnych popowstaniowych czasach”. Jak jednak dowodzi niniejszy artykuł, nie była to
zbyt wyczerpująca interpretacja, gdyż nie tłumaczyła możliwych motywacji i celów, dla których akurat
Andrzej Deskur - zamożny, ale zarazem pozbawiony arystokratycznych ambicji ziemianin-weteran powsta-
nia z powiatu pińczowskiego - zdecydował się w tym czasie na tak niecodzienną formę manifestowa-
nia swojego patriotycznego nastawienia. Ambitne przedsięwzięcie Deskura doszło do skutku w bardzo
specyficznym kontekście zarówno lokalnym, jak i ogólnokrajowym (w skali Królestwa Kongresowego),
który jak dotąd nie był brany pod uwagę w badaniach nad tą rezydencją. Jednak, by właściwie określić
miejsce sancygniowskiego pałacu i jego specyficznej dekoracji w historii architektury rezydencjonalnej
XIX w., potrzebna jest jeszcze diachroniczna analiza tego fenomenu. W rezultacie, historyczna dekoracja
pałacu projektu Oczkowskiego jawi się nam jako szczególnego rodzaju przejaw ziemiańskiego doświad-
czenia nowoczesności, ewoluującego na przestrzeni epoki zaborów. Zarówno przypadek Sancygniowa, jak
i wcześniejszych pokrewnych realizacji korelował bowiem w czasie z momentami politycznego kryzysu
elity ziemiańskiej - w dwóch pierwszych przypadkach arystokracji, w trzecim dystansującego się od niej
bogatego ziemiaństwa - konfrontowanej ze stopniowym osłabianiem jej nadrzędnej pozycji na polu działań
niepodległościowych. Fenomen pałacu w Sancygniowie można więc rozpatrywać na tych dwóch dopeł-
niających się płaszczyznach, które pozwalają nam docenić wyjątkową wartość tego zabytku architektury
rezydencjonalnej XIX w. I nie jest to jedynie wartość stricte artystyczna (przede wszystkim w zakresie
oryginalności projektu), ale i w równym stopniu ogólnohistoryczna.
121 J. Newlin Mazaraki, Pamiętnik i wspomnienia, Kraków 2017, s. 54 55. Zob. też Micińska, op. cit., s. 66.
122 Zob. S.J. Rostworowski, Monografia rodziny Rostworowskich: lata 1386-2012, Warszawa 2013, s. 589-590.
123 Szwarc, Od Wielopolskiego..., s. 81-82.