DOI issue:
Artykuły
DOI article:Gorzelany, Dorota: Oblicza dionizyjskie: Kilka uwag o ikonografii Dionizosa i Ariadny na wazach greckich w zbiorach Fundacji Książąt Czartoryskich i Muzeum Narodowego w Krakowie
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.21226#0040
38
Dorota Gorzelany
połączenie sprzecznych, zaskakujących odczuć, wyzwolonych epifanią boga w postaci
ludzkiej twarzy pozbawionej jednak zoe (gr. ‘życie’, ‘istnienie’)19. Maska symbolizowała
obecność boga podczas jego nieobecności związanej z pobytem w podziemiu20, wyra-
żała bliskość i jednocześnie boski dystans, a jej nieruchome olbrzymie oczy nieodparcie
przykuwały uwagę.
Wyobrażenie Dionizosa pod postacią maski, odnoszące się do jego posągu kultowego
w formie ksoanonu21, występuje w scenie namalowanej w manierze Malarza Londynu
E 342 na lekycie czerwonofigurowym z około 470 r. p.n.e. (il. 3)22. Widoczna jest tu maska
boga w wieńcu bluszczowym, zawieszona na kolumnie, poniżej owiniętej szatą i gałązka-
mi bluszczu. Na częściowo zasłoniętym przez posąg stoliku stoi kantaros. Czynności kul-
towe spełnia celebrantka-bachantka z rozwianymi włosami, zbliżająca się żywym krokiem
do posągu Dionizosa, wyciągając ku niemu ręce. Całe jej ciało spowija drobno sfałdowany
długi chiton z naciągniętymi na dłonie rękawami, sprawiającymi wrażenie rozpostartych
skrzydeł23. Odstawiony na bok tyrsos24 25 bachantki dekoruje gałązka bluszczu.
Forma posągu i czynności kultowe kobiety pozwalają odnieść tę scenę do ateńskiego
święta Lenajów23. Ich nazwa wywodziła się od lenos - miejsca wytłaczania i przechowy-
wania wina. Celebrantkami były bachantki, menady, na obszarze jońskim zwane też lenai.
Święta odbywały się z początkiem roku, w czasie przesilenia, ze względu na związek mie-
19 Kerenyi, o.c., s. 80; W. F. Otto, Dionysos. Mythos und Kultus, Frankfurt a. M. 1933, s. 8Inn.
20 Kerenyi, o.c., s. 239.
21 Sama drewniana maska była przedmiotem kultu w świątyni w słynnym z uprawy winnej latorośli
demie Ikarion (Dionisos). Fragmentarycznie zachował się pochodzący stamtąd posąg tronującego Dioni-
zosa z kantarosem w dłoni (540-530 p.n.e.), którego oblicze nawiązywało do znanych z tego okresu masek
na wazach greckich; por. Kerenyi, o.c., s. 238; Simon, o.c., s. 276.
22 Nr inw. MNK XI-1252, ze zbiorów Fundacji Książąt Czartoryskich w depozycie w Muzeum Narodo-
wym w Krakowie, zob. W. Froehner, Collection van Branthegem, Bruxelles 1892, nr 143; A. Frickenhaus,
Lenaenvasen, Berlin 1912, s. 36, nr 15; P. Bieńkowski, O lecytach greckich w krakowskich zbiorach, „Prace
Komisji Historii Sztuki”, t. 1, Kraków 1919, s. 17-19, nr 11, fig. 9, 10; G. Q. Giglioli, „Annuario della Regia
Scuola Archeologica Italiana di Atene”, IV-V, 1921-1922, s. 134n., fig. 3, 4; Beazley, Greek Vases..., s. 30n.;
L. Deubner, Attische Feste, Berlin 1932, 123nn.; CVA Cracovie, s. 13, pl. 10, 6; Beazley, Attic Red-Figure...,
s. 672, 14 (atrybucja: Painter of Slight Nolans and Lekythoi).
23 S. Moraw, Die Manade in der attischen Vasenmalerei des 6. und 5. Jahrhunderts v. Chr. Rezeptionsds-
thetische Analyse eines antiken Weiblichkeitsentwurfs, Mainz 1998, s. 55.
24 W malarstwie wazowym od około 520 r. p.n.e. menady trzymają dodający im godności i odróżnia-
jący od satyrów i nimf tyrsos, jako symbol wtajemniczenia w ryty dionizyjskie. Z formuły tych rytuałów
w owym czasie kształtowała się tragedia, w której występowały chóry menad, trackich opiekunek Dioni-
zosa; por. Simon, o.c., s. 292n.
25 Athenaios, 11, 465A: „Fanodemos podaje, że Ateńczycy przynosili do sanktuarium Dionizosa na ba-
gnach moszcz winny i po wyjęciu go z kadzi mieszali na cześć boga i sami go również próbowali. Stąd też
wziął się przydomek Dionizosa - Limnajski (Bagienny), gdyż najpierw mieszano moszcz z wodą i zmie-
szany pito. Z tego też powodu nimfy nazwano żywicielkami Dionizosa, ponieważ woda zmieszana z wi-
nem zwiększa jego objętość. Rozweseleni tą mieszanką [Ateńczycy] czcili Dionizosa pieśniami i tańcami,
nazywając go Pięknie Ukwieconym (Euanthes), Dithyrambosem, Bakcheutasem i Bromiosem”, tłum. za:
Atenajos, o.c., s. 868; Kerenyi, o.c., s. 235-239.
Dorota Gorzelany
połączenie sprzecznych, zaskakujących odczuć, wyzwolonych epifanią boga w postaci
ludzkiej twarzy pozbawionej jednak zoe (gr. ‘życie’, ‘istnienie’)19. Maska symbolizowała
obecność boga podczas jego nieobecności związanej z pobytem w podziemiu20, wyra-
żała bliskość i jednocześnie boski dystans, a jej nieruchome olbrzymie oczy nieodparcie
przykuwały uwagę.
Wyobrażenie Dionizosa pod postacią maski, odnoszące się do jego posągu kultowego
w formie ksoanonu21, występuje w scenie namalowanej w manierze Malarza Londynu
E 342 na lekycie czerwonofigurowym z około 470 r. p.n.e. (il. 3)22. Widoczna jest tu maska
boga w wieńcu bluszczowym, zawieszona na kolumnie, poniżej owiniętej szatą i gałązka-
mi bluszczu. Na częściowo zasłoniętym przez posąg stoliku stoi kantaros. Czynności kul-
towe spełnia celebrantka-bachantka z rozwianymi włosami, zbliżająca się żywym krokiem
do posągu Dionizosa, wyciągając ku niemu ręce. Całe jej ciało spowija drobno sfałdowany
długi chiton z naciągniętymi na dłonie rękawami, sprawiającymi wrażenie rozpostartych
skrzydeł23. Odstawiony na bok tyrsos24 25 bachantki dekoruje gałązka bluszczu.
Forma posągu i czynności kultowe kobiety pozwalają odnieść tę scenę do ateńskiego
święta Lenajów23. Ich nazwa wywodziła się od lenos - miejsca wytłaczania i przechowy-
wania wina. Celebrantkami były bachantki, menady, na obszarze jońskim zwane też lenai.
Święta odbywały się z początkiem roku, w czasie przesilenia, ze względu na związek mie-
19 Kerenyi, o.c., s. 80; W. F. Otto, Dionysos. Mythos und Kultus, Frankfurt a. M. 1933, s. 8Inn.
20 Kerenyi, o.c., s. 239.
21 Sama drewniana maska była przedmiotem kultu w świątyni w słynnym z uprawy winnej latorośli
demie Ikarion (Dionisos). Fragmentarycznie zachował się pochodzący stamtąd posąg tronującego Dioni-
zosa z kantarosem w dłoni (540-530 p.n.e.), którego oblicze nawiązywało do znanych z tego okresu masek
na wazach greckich; por. Kerenyi, o.c., s. 238; Simon, o.c., s. 276.
22 Nr inw. MNK XI-1252, ze zbiorów Fundacji Książąt Czartoryskich w depozycie w Muzeum Narodo-
wym w Krakowie, zob. W. Froehner, Collection van Branthegem, Bruxelles 1892, nr 143; A. Frickenhaus,
Lenaenvasen, Berlin 1912, s. 36, nr 15; P. Bieńkowski, O lecytach greckich w krakowskich zbiorach, „Prace
Komisji Historii Sztuki”, t. 1, Kraków 1919, s. 17-19, nr 11, fig. 9, 10; G. Q. Giglioli, „Annuario della Regia
Scuola Archeologica Italiana di Atene”, IV-V, 1921-1922, s. 134n., fig. 3, 4; Beazley, Greek Vases..., s. 30n.;
L. Deubner, Attische Feste, Berlin 1932, 123nn.; CVA Cracovie, s. 13, pl. 10, 6; Beazley, Attic Red-Figure...,
s. 672, 14 (atrybucja: Painter of Slight Nolans and Lekythoi).
23 S. Moraw, Die Manade in der attischen Vasenmalerei des 6. und 5. Jahrhunderts v. Chr. Rezeptionsds-
thetische Analyse eines antiken Weiblichkeitsentwurfs, Mainz 1998, s. 55.
24 W malarstwie wazowym od około 520 r. p.n.e. menady trzymają dodający im godności i odróżnia-
jący od satyrów i nimf tyrsos, jako symbol wtajemniczenia w ryty dionizyjskie. Z formuły tych rytuałów
w owym czasie kształtowała się tragedia, w której występowały chóry menad, trackich opiekunek Dioni-
zosa; por. Simon, o.c., s. 292n.
25 Athenaios, 11, 465A: „Fanodemos podaje, że Ateńczycy przynosili do sanktuarium Dionizosa na ba-
gnach moszcz winny i po wyjęciu go z kadzi mieszali na cześć boga i sami go również próbowali. Stąd też
wziął się przydomek Dionizosa - Limnajski (Bagienny), gdyż najpierw mieszano moszcz z wodą i zmie-
szany pito. Z tego też powodu nimfy nazwano żywicielkami Dionizosa, ponieważ woda zmieszana z wi-
nem zwiększa jego objętość. Rozweseleni tą mieszanką [Ateńczycy] czcili Dionizosa pieśniami i tańcami,
nazywając go Pięknie Ukwieconym (Euanthes), Dithyrambosem, Bakcheutasem i Bromiosem”, tłum. za:
Atenajos, o.c., s. 868; Kerenyi, o.c., s. 235-239.