DOI issue:
Sztuka średnowieczna
DOI article:Dobrzeniecki, Tadeusz: Niektóre zagadnienia ikonografii "Męża Boleści"
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19556#0054
Josef Myslivec również badał początki przedstawienia Męża Boleści, które nazwał „Chrystus
w grobie"101. Schemat ikonograficzny obrazu powstał w Bizancjum o czym świadczy ikona
z Santa Croce i inne zabytki. Najważniejsze z nich to ikona gruzińska w kościele Grobu św.
w Jerozolimie, dwie miniatury Kodeksu petropolitańskiego 105, fresk z XIII w. w Gradać (Serbia),
srebrne pudło na ewangelię w Vani (Gruzja) z końca XII lub początku XIII w. W materiale
tym możemy wyodrębnić kilka typów:
1. Chrystus stoi sam z rękami skrzyżowanymi na ciele lub zwisającymi po bokach
2. Chrystus stoi w sarkofagu, otoczony narzędziami męki
3. Od XIV w. Chrystusowi towarzyszy Maria samotna lub ze św. Janem
4. Od XVI w. grono asystujących powiększa się o świadków Ukrzyżowania.
Myslivec dzieli zabytki również według znajdujących się na nich napisów. Najstarsze mają
tylko napis grecki: „Król chwały", który od XV w. przenosi się na ramię krzyża znajdującego
się za Chrystusem a koło głowy pojawia się napis „Zdjęcie z Krzyża" (yj a7ioxa&7)X6)cRę). Napis
ten, wertykalne ustawienie figury Chrystusa oraz pochylenie głowy Zbawiciela wskazują, że
pod względem formalnym kompozycja Chrystusa w grobie zapoczątkowana została poprzez
przedstawienie cyklu Wielkiego Tygodnia, ukazujące Zdejmowanie z Krzyża martwego ciała,
trzymanego przez Józefa z Arymatei. Ale ta zależność formalna nie wyjaśnia przyczyn powstania
tej kompozycji.
Istnieje ścisły jej związek z enkomiami śpiewanymi w porannych obrzędach liturgicznych
Wielkiej Soboty, które łączyły adorację martwego Chrystusa z rozważaniami nad jego boską
mocą, gwarantującą Zmartwychwstanie. A zatem liturgia Wielkiej Soboty jest źródłem przed-
stawienia, które symbolizuje zwycięstwo Chrystusa nad śmiercią i jest symbolem eucharystii102.
Powstało ono najprawdopodobniej w związku z szerzącymi się w XII wieku herezjami, dotyczą-
cymi związku obydwóch natur Chrystusa, a więc również i eucharystii.
W. Mersmann103 zestawiła skrótowo najważniejsze wyniki badań nad początkami przedsta-
wienia Męża Boleści. W pracy tej cenne jest zwrócenie uwagi na chustę turyńską czczoną jako
całun Chrystusa z podwójnym odbiciem całej Jego postaci. Historia chusty jest zagmatwana.
Wczesne wzmianki są niejasne i trudne do datowania. Zapewne została ona zrabowana podczas
zajęcia Konstantynopola w 1204 r. W 1355 pojawia się w Lirey we Francji równocześnie z róż-
nymi kopiami. W wieku XIV wszczęto gwałtowny spór w sprawie kultu całuna. W 1534 uszko-
dzony w czasie pożaru i odnowiony przez klaryski, w 1578 r. znalazł się w Turynie. Z ikonogra-
ficznego punktu widzenia możliwa jest dawna tradycja o istnieniu takiego całuna. Przemawia
za nią przedstawienie Chrystusa w grobie występujące najwcześniej na haftowanych epitaphioi
101 M y s 1 i v e c, jw., s. 13—52: Kristus w hrobe.
102 Por. recenzję książki Myslivca, którą zamieścił G. Olśr, w: Orientalia cristiana periodica, XVII, 1951,
s. 499—503.
103 Mersmann, jw., s. VI—VII.
50
w grobie"101. Schemat ikonograficzny obrazu powstał w Bizancjum o czym świadczy ikona
z Santa Croce i inne zabytki. Najważniejsze z nich to ikona gruzińska w kościele Grobu św.
w Jerozolimie, dwie miniatury Kodeksu petropolitańskiego 105, fresk z XIII w. w Gradać (Serbia),
srebrne pudło na ewangelię w Vani (Gruzja) z końca XII lub początku XIII w. W materiale
tym możemy wyodrębnić kilka typów:
1. Chrystus stoi sam z rękami skrzyżowanymi na ciele lub zwisającymi po bokach
2. Chrystus stoi w sarkofagu, otoczony narzędziami męki
3. Od XIV w. Chrystusowi towarzyszy Maria samotna lub ze św. Janem
4. Od XVI w. grono asystujących powiększa się o świadków Ukrzyżowania.
Myslivec dzieli zabytki również według znajdujących się na nich napisów. Najstarsze mają
tylko napis grecki: „Król chwały", który od XV w. przenosi się na ramię krzyża znajdującego
się za Chrystusem a koło głowy pojawia się napis „Zdjęcie z Krzyża" (yj a7ioxa&7)X6)cRę). Napis
ten, wertykalne ustawienie figury Chrystusa oraz pochylenie głowy Zbawiciela wskazują, że
pod względem formalnym kompozycja Chrystusa w grobie zapoczątkowana została poprzez
przedstawienie cyklu Wielkiego Tygodnia, ukazujące Zdejmowanie z Krzyża martwego ciała,
trzymanego przez Józefa z Arymatei. Ale ta zależność formalna nie wyjaśnia przyczyn powstania
tej kompozycji.
Istnieje ścisły jej związek z enkomiami śpiewanymi w porannych obrzędach liturgicznych
Wielkiej Soboty, które łączyły adorację martwego Chrystusa z rozważaniami nad jego boską
mocą, gwarantującą Zmartwychwstanie. A zatem liturgia Wielkiej Soboty jest źródłem przed-
stawienia, które symbolizuje zwycięstwo Chrystusa nad śmiercią i jest symbolem eucharystii102.
Powstało ono najprawdopodobniej w związku z szerzącymi się w XII wieku herezjami, dotyczą-
cymi związku obydwóch natur Chrystusa, a więc również i eucharystii.
W. Mersmann103 zestawiła skrótowo najważniejsze wyniki badań nad początkami przedsta-
wienia Męża Boleści. W pracy tej cenne jest zwrócenie uwagi na chustę turyńską czczoną jako
całun Chrystusa z podwójnym odbiciem całej Jego postaci. Historia chusty jest zagmatwana.
Wczesne wzmianki są niejasne i trudne do datowania. Zapewne została ona zrabowana podczas
zajęcia Konstantynopola w 1204 r. W 1355 pojawia się w Lirey we Francji równocześnie z róż-
nymi kopiami. W wieku XIV wszczęto gwałtowny spór w sprawie kultu całuna. W 1534 uszko-
dzony w czasie pożaru i odnowiony przez klaryski, w 1578 r. znalazł się w Turynie. Z ikonogra-
ficznego punktu widzenia możliwa jest dawna tradycja o istnieniu takiego całuna. Przemawia
za nią przedstawienie Chrystusa w grobie występujące najwcześniej na haftowanych epitaphioi
101 M y s 1 i v e c, jw., s. 13—52: Kristus w hrobe.
102 Por. recenzję książki Myslivca, którą zamieścił G. Olśr, w: Orientalia cristiana periodica, XVII, 1951,
s. 499—503.
103 Mersmann, jw., s. VI—VII.
50