DOI issue:
Sztuka średnowieczna
DOI article:Dobrzeniecki, Tadeusz: Niektóre zagadnienia ikonografii "Męża Boleści"
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.19556#0083
Mariackiego w Gdańsku161 przedstawia w części centralnej Męża Boleści w prezbiterium kościoła
gotyckiego. Stoi on wyprostowany, patrzący przed siebie, w otoczeniu czterech aniołów z na-
rzędziami męki (ił. 36). Grupa ta powtarza dość wiernie miedzioryt Mistrza ES (ił. 37) (L 55)162
a istotna różnica polega na zastosowaniu przez gdańskiego malarza ściśle frontalnej pozycji
tułowia oraz głowy Chrystusa. Natomiast dokładna kopia tego samego wzoru graficznego
znajduje się na predelli Ołtarza św. Rajnolda w kościele Mariackim w Gdańsku, powstałego
w 1515 r. w pracowni Joosa van Cleve163. Zmieniony został tylko układ perizonium Chrystusa,
który stoi tu w otoczeniu świętych.
W przedstawieniach Piety występuje poza Chrystusa — znana także w zabytkach polskich
(il. 38)164 — stosowana wcześniej na epitaphioi lub na belgradzkim aer (il. 34). Interesującym
przykładem jest kolońska grupa z ok. 1450 r. dwóch oddzielnych figur — siedzącej Marii z roz-
postartymi ramionami i leżącego w pozie grobowej Chrystusa z nisko skrzyżowanymi dłońmi
(il. 39). Te dwie figury odtwarzały podczas obrzędów liturgicznych dwa epizody — Pieta i Złoże-
nie do Grobu165.
Obraz leżącego w grobie Chrystusa stanowi punkt wyjściowy historii typu AT, w którym
Pallas wyróżnił trzy kolejno powstające odmiany.
Pierwsze przekształcenie archetypu polegało na pochyleniu głowy w lewo, a mogło to nastąpić
pod wpływem sceny Ukrzyżowania166, ponieważ AT była używana na ikonie Wielkopiątkowej
jako przedstawienie równoznaczne z Ukrzyżowaniem. Znamienny jest fakt, że wymienione
przez Pallasa najwcześniejsze przykłady tego wariantu: obraz tablicowy z końca XIII w. z Arezzo
(il. 10)167 i miniatura florencka168 należą do sztuki zachodniej. Identyczność motywu pochy-
lenia głowy jest szczególnie wyraźna w dziełach XIV-wiecznych, ponieważ tutaj występują
obok siebie wykonane przez jednego artystę dwa przedstawienia: Ukrzyżowanie i Chrystus
Bolesny.
161 Dobrzeniecki, Średniowieczny portret, jw., s. 125—136 il. 89.
162 M. G e i s b e r g, Der Meister ES. Leipzig 1924, s. 28, tabl. 9 (Meister der Graphik X).
163 J. Białostocki, Gdańskie dzieło Joosa van Cleve. Z dziejów artystycznych stosunków Gdańska
z Niderlandami. Studia Pomorskie, I, 1957, tabl. 13a; W. D r o s t, Die Marienkirche in Danzig und ihre Kun-
stschatze. Stuttgart 1963, s. 103, il. 65b.
164 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. V, z. 4, powiat gostyński. Warszawa 1961, s. 4, il. 107: Borek, kościół
paraf., Pieta, 1 ćw. XV w.; B a u e r r e i s s, Pie Jesu, jw., il. na s. 111: Aschaffenburg, epitafium z 1477 r. (płasko-
rzeźba kamienna) z podpisem objaśniającym: „Eindringen des Schmerzensmuttermotivs in die imago pietatis.
Die Hande noch gekreuzt wie beim Archityp".
165 P. Bloch, Die Pieta Schnutgen. [w:] Mouseion. Studien aus Kunst und Geschichte fur O. H. For-
ster. Koln 1960, s. 211—214 il. 218, 219; Das Schnutgen-Museum [katalogi. Koln 1961, nr 115b, il.
166 O tym pochyleniu głowy donosi ewang. Jan 19, 30: „Et inclinato capite tradidit spiritum".
167 Garrison, jw., il. C.
168 Por. przypis 19.
79
gotyckiego. Stoi on wyprostowany, patrzący przed siebie, w otoczeniu czterech aniołów z na-
rzędziami męki (ił. 36). Grupa ta powtarza dość wiernie miedzioryt Mistrza ES (ił. 37) (L 55)162
a istotna różnica polega na zastosowaniu przez gdańskiego malarza ściśle frontalnej pozycji
tułowia oraz głowy Chrystusa. Natomiast dokładna kopia tego samego wzoru graficznego
znajduje się na predelli Ołtarza św. Rajnolda w kościele Mariackim w Gdańsku, powstałego
w 1515 r. w pracowni Joosa van Cleve163. Zmieniony został tylko układ perizonium Chrystusa,
który stoi tu w otoczeniu świętych.
W przedstawieniach Piety występuje poza Chrystusa — znana także w zabytkach polskich
(il. 38)164 — stosowana wcześniej na epitaphioi lub na belgradzkim aer (il. 34). Interesującym
przykładem jest kolońska grupa z ok. 1450 r. dwóch oddzielnych figur — siedzącej Marii z roz-
postartymi ramionami i leżącego w pozie grobowej Chrystusa z nisko skrzyżowanymi dłońmi
(il. 39). Te dwie figury odtwarzały podczas obrzędów liturgicznych dwa epizody — Pieta i Złoże-
nie do Grobu165.
Obraz leżącego w grobie Chrystusa stanowi punkt wyjściowy historii typu AT, w którym
Pallas wyróżnił trzy kolejno powstające odmiany.
Pierwsze przekształcenie archetypu polegało na pochyleniu głowy w lewo, a mogło to nastąpić
pod wpływem sceny Ukrzyżowania166, ponieważ AT była używana na ikonie Wielkopiątkowej
jako przedstawienie równoznaczne z Ukrzyżowaniem. Znamienny jest fakt, że wymienione
przez Pallasa najwcześniejsze przykłady tego wariantu: obraz tablicowy z końca XIII w. z Arezzo
(il. 10)167 i miniatura florencka168 należą do sztuki zachodniej. Identyczność motywu pochy-
lenia głowy jest szczególnie wyraźna w dziełach XIV-wiecznych, ponieważ tutaj występują
obok siebie wykonane przez jednego artystę dwa przedstawienia: Ukrzyżowanie i Chrystus
Bolesny.
161 Dobrzeniecki, Średniowieczny portret, jw., s. 125—136 il. 89.
162 M. G e i s b e r g, Der Meister ES. Leipzig 1924, s. 28, tabl. 9 (Meister der Graphik X).
163 J. Białostocki, Gdańskie dzieło Joosa van Cleve. Z dziejów artystycznych stosunków Gdańska
z Niderlandami. Studia Pomorskie, I, 1957, tabl. 13a; W. D r o s t, Die Marienkirche in Danzig und ihre Kun-
stschatze. Stuttgart 1963, s. 103, il. 65b.
164 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. V, z. 4, powiat gostyński. Warszawa 1961, s. 4, il. 107: Borek, kościół
paraf., Pieta, 1 ćw. XV w.; B a u e r r e i s s, Pie Jesu, jw., il. na s. 111: Aschaffenburg, epitafium z 1477 r. (płasko-
rzeźba kamienna) z podpisem objaśniającym: „Eindringen des Schmerzensmuttermotivs in die imago pietatis.
Die Hande noch gekreuzt wie beim Archityp".
165 P. Bloch, Die Pieta Schnutgen. [w:] Mouseion. Studien aus Kunst und Geschichte fur O. H. For-
ster. Koln 1960, s. 211—214 il. 218, 219; Das Schnutgen-Museum [katalogi. Koln 1961, nr 115b, il.
166 O tym pochyleniu głowy donosi ewang. Jan 19, 30: „Et inclinato capite tradidit spiritum".
167 Garrison, jw., il. C.
168 Por. przypis 19.
79