DOI Heft:
Część II / Part II. Neerlandica
DOI Artikel:Benesz, Hanna: Kuszenie świętego Antoniego z Muzeum Narodowego w Warszawie i Pejzaż z legendą świętego Krzysztofa z Państwowego Muzeum Ermitażu w Petersburgu - próba interpretacji i atrybucji
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45360#0120
Hanna Benesz Kuszenie świętego Antoniego z Muzeum Narodowego w Warszawie...
119
Największą zasługą de Cocka / Mistrza J. Kocka - tego zagadkowego a bardzo interesują-
cego artysty, było bez wątpienia przyczynienie się do niezwykłego rozwoju malarstwa pejza-
żowego. Friedländer uznał twórczość de Cocka za zapowiedź krajobrazów Pietera Bruegla21.
Zapoczątkował on bowiem w swych dziełach użycie formatu leżącego prostokąta dającego
większe możliwości panoramicznego ujęcia przyrody i oddania głębi perspektywicznej. Sztafaż
figuralny łączył się ściśle z pejzażem - artysta traktował żywe i nieożywione formy przyrody
jako jedność22. Przykładem takiej wizji krajobrazu był przełomowy drzeworyt z 1522 roku. Filedt
Kok przypisuje Mistrzowi J. Kockowi pierwowzór jeszcze innego drzeworytu, sytuując go
w okresie antwerpskim, około 1525 roku. Pejzaż ze świętym Janem na Patmos, chociaż wykonany
twardszą kreską innego rytownika, prezentuje bogatszą panoramę krajobrazu niż drzeworyt
z roku 152223. Głębia ukazanej przestrzeni z wysokim horyzontem, typy budowli i potężnych
drzew z charakterystycznym listowiem, potworkowata postać diabła, który usiłuje ukraść
kałamarz świętemu Janowi, należą bezsprzecznie do repertuaru mistrza. Mówiąc o rozwoju
malarstwa krajobrazowego w środowisku antwerpskim, szczególnie w kontekście grupy de
Cocka / Mistrza J. Kocka, nie można też pominąć rysunku ze szkicownika berlińskiego, na
który niegdyś zwrócił uwagę Julius Held24. Przedstawia on Drogę na Kalwarię z ukazanym na
tle panoramy Jerozolimy pochodem bardzo licznych drobnych postaci. Charakterystyczne
budowle zamków i wież bramnych owego datowanego na około 1535 roku szkicu odnaleźć
można w obrazach łączonych z de Cockiem / Mistrzem J. Kockiem: w tle sceny Ukrzyżowania
w małym tryptyku amsterdamskim oraz w obu wersjach Kuszenia...25. Ponieważ w tym samym
szkicowniku znajduje się rysunek powtarzający partię architektoniczną z Drogi na Kalwarię,
sądzi się, iż te i podobne rysunki miały służyć jako modele we wczesnoszesnastowiecznych
warsztatach antwerpskich26. Jednak, jak podkreślił to już Held, pierwowzór Drogi na Kalwarię
musiał być bliski rozwiązaniom stosowanym przez mistrza. Nie tylko elementy architektury,
ale też ogólna atmosfera przedstawienia, tłum postaci poruszających się z prawej ku lewej,
motyw małpokształtnej postaci siedzącej na drzewie oraz miękki sposób kształtowania listo-
wia znane są z drzeworytu z 1522 roku. Koń w lewej partii rysunku powtarza natomiast pozę
rumaka świętego Krzysztofa z rewersów tryptyku amsterdamskiego.
Rysunek ten świadczy o wielkiej popularności rozwiązań artystycznych interesującego
nas artysty w Antwerpii w latach trzydziestych a może i czterdziestych XVI wieku. Idąc tro-
pem powyższych rozważań można by odważyć się na włączenie do œuvre antwerpskiej grupy
de Cocka / Mistrza J. Kocka kolejnego niezmiernie ciekawego dzieła, jakim jest Pejzaż zle-
gendą świętego Krzysztofa ze zbiorów Ermitażu27 (il. 4). Tam również ważna rola przypada
boschowskim monstrom i atakom sił nieczystych. Oglądając ten obraz, ma się wrażenie bliskiej
21 M. J. Friedländer, Early Netherlandish Painting, op. cit., s. 39: „As an observer of the living powers of
nature, picturesquely rooted and tangled, this master stands head and shoulders above his generation. Like Patenier,
he chose Bosch as his point of departure, but then followed the road that led to Pieter Bruegel”.
22 G. Unverfehrt, Hieronymus Bosch..., op. cit., s. 178,182.
23 Lucas van Leyden en de Renaissance, op. cit., s. 224-225, kat. nr iç.b.
24 Julius Held, Notizen zu einem niederländischen Skizzenbuch in Berlin, „Oud Holland” 1933, 50, s. 280
i s. 274-275, il. i. Chodzi o szkicownik 79C 2 z Kupferstichkabinett w Berlinie.
25 Jan Piet Filedt Kok zwraca uwagę, że charakterystyczna brama występuje również w Dźwiganiu krzyża
Herriego met de Biesa z ok. 1535 r. z Princeton w: Lucas van Leyden en de Renaissance, op. cit., s. 228, przyp. 4.
26 Ibidem, s. 229, kat. nr 24.
27 Nikołaj Nikolaevic Nikulin, Niderlandskaâzivopis’XV-XVIveka, kat. zbiorów, Iskusstvo, Maskva 1989,
kat. nr 69; deska, 71 x 98,5 cm, nr inw. GE 4780.
119
Największą zasługą de Cocka / Mistrza J. Kocka - tego zagadkowego a bardzo interesują-
cego artysty, było bez wątpienia przyczynienie się do niezwykłego rozwoju malarstwa pejza-
żowego. Friedländer uznał twórczość de Cocka za zapowiedź krajobrazów Pietera Bruegla21.
Zapoczątkował on bowiem w swych dziełach użycie formatu leżącego prostokąta dającego
większe możliwości panoramicznego ujęcia przyrody i oddania głębi perspektywicznej. Sztafaż
figuralny łączył się ściśle z pejzażem - artysta traktował żywe i nieożywione formy przyrody
jako jedność22. Przykładem takiej wizji krajobrazu był przełomowy drzeworyt z 1522 roku. Filedt
Kok przypisuje Mistrzowi J. Kockowi pierwowzór jeszcze innego drzeworytu, sytuując go
w okresie antwerpskim, około 1525 roku. Pejzaż ze świętym Janem na Patmos, chociaż wykonany
twardszą kreską innego rytownika, prezentuje bogatszą panoramę krajobrazu niż drzeworyt
z roku 152223. Głębia ukazanej przestrzeni z wysokim horyzontem, typy budowli i potężnych
drzew z charakterystycznym listowiem, potworkowata postać diabła, który usiłuje ukraść
kałamarz świętemu Janowi, należą bezsprzecznie do repertuaru mistrza. Mówiąc o rozwoju
malarstwa krajobrazowego w środowisku antwerpskim, szczególnie w kontekście grupy de
Cocka / Mistrza J. Kocka, nie można też pominąć rysunku ze szkicownika berlińskiego, na
który niegdyś zwrócił uwagę Julius Held24. Przedstawia on Drogę na Kalwarię z ukazanym na
tle panoramy Jerozolimy pochodem bardzo licznych drobnych postaci. Charakterystyczne
budowle zamków i wież bramnych owego datowanego na około 1535 roku szkicu odnaleźć
można w obrazach łączonych z de Cockiem / Mistrzem J. Kockiem: w tle sceny Ukrzyżowania
w małym tryptyku amsterdamskim oraz w obu wersjach Kuszenia...25. Ponieważ w tym samym
szkicowniku znajduje się rysunek powtarzający partię architektoniczną z Drogi na Kalwarię,
sądzi się, iż te i podobne rysunki miały służyć jako modele we wczesnoszesnastowiecznych
warsztatach antwerpskich26. Jednak, jak podkreślił to już Held, pierwowzór Drogi na Kalwarię
musiał być bliski rozwiązaniom stosowanym przez mistrza. Nie tylko elementy architektury,
ale też ogólna atmosfera przedstawienia, tłum postaci poruszających się z prawej ku lewej,
motyw małpokształtnej postaci siedzącej na drzewie oraz miękki sposób kształtowania listo-
wia znane są z drzeworytu z 1522 roku. Koń w lewej partii rysunku powtarza natomiast pozę
rumaka świętego Krzysztofa z rewersów tryptyku amsterdamskiego.
Rysunek ten świadczy o wielkiej popularności rozwiązań artystycznych interesującego
nas artysty w Antwerpii w latach trzydziestych a może i czterdziestych XVI wieku. Idąc tro-
pem powyższych rozważań można by odważyć się na włączenie do œuvre antwerpskiej grupy
de Cocka / Mistrza J. Kocka kolejnego niezmiernie ciekawego dzieła, jakim jest Pejzaż zle-
gendą świętego Krzysztofa ze zbiorów Ermitażu27 (il. 4). Tam również ważna rola przypada
boschowskim monstrom i atakom sił nieczystych. Oglądając ten obraz, ma się wrażenie bliskiej
21 M. J. Friedländer, Early Netherlandish Painting, op. cit., s. 39: „As an observer of the living powers of
nature, picturesquely rooted and tangled, this master stands head and shoulders above his generation. Like Patenier,
he chose Bosch as his point of departure, but then followed the road that led to Pieter Bruegel”.
22 G. Unverfehrt, Hieronymus Bosch..., op. cit., s. 178,182.
23 Lucas van Leyden en de Renaissance, op. cit., s. 224-225, kat. nr iç.b.
24 Julius Held, Notizen zu einem niederländischen Skizzenbuch in Berlin, „Oud Holland” 1933, 50, s. 280
i s. 274-275, il. i. Chodzi o szkicownik 79C 2 z Kupferstichkabinett w Berlinie.
25 Jan Piet Filedt Kok zwraca uwagę, że charakterystyczna brama występuje również w Dźwiganiu krzyża
Herriego met de Biesa z ok. 1535 r. z Princeton w: Lucas van Leyden en de Renaissance, op. cit., s. 228, przyp. 4.
26 Ibidem, s. 229, kat. nr 24.
27 Nikołaj Nikolaevic Nikulin, Niderlandskaâzivopis’XV-XVIveka, kat. zbiorów, Iskusstvo, Maskva 1989,
kat. nr 69; deska, 71 x 98,5 cm, nr inw. GE 4780.