DOI issue:
Część II. Sztuka późnośredniowieczna i wczesnonowożytna / Part II. Late Medieval and Early Modern Art
DOI article:Sulikowska-Belczowska, Aleksandra: Ikony Jana Chrzciciela w kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie - ciało anioła, męczeńska śmierć, święte zwłoki
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.45361#0189
Aleksandra Sulikowska Ikony Jana Chrzciciela w kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie...
185
sztuki prawosławnej, stanowiącego jedno z następstw reform obrzędowych patriarchy Nikona
z połowy XVII wieku4. Duża część zwolenników starego porządku postrzegała życie w impe-
rialnej Rosji jako owładnięte panowaniem Antychrysta5. Dla nich ikony były nie tylko obiek-
tami religijnymi, ale również swoistymi łącznikami z przeszłością Świętej Rusi - jej znakami
w świecie, w którym przyszło żyć wyznawcom „starego prawosławia”6.
W tym czasie w państwie moskiewskim nastąpiło zanegowanie dawnej kultury i sztuki, ich
odrzucenie przez władze państwowe i oficjalną Cerkiew. Sztuka ruska została skonfrontowana
z tradycją zachodnią, przyjęła wiele jej elementów, a jej tożsamość ulegała wielu przekształce-
niom. Doszło zatem (podobnie jak po unii brzeskiej w państwie polsko-litewskim) do rozbicia
jednolitego modelu sztuki sakralnej. W stołecznych ośrodkach, w Moskwie czy w Petersburgu,
powstawały „nowe ikony”: dzieła nawiązujące do zachodnich (faktycznie często pochodzących
z Rzeczypospolitej) tradycji. W warsztatach staroobrzędowców tymczasem malowano zgodne
z kanonami dawnej sztuki „stare ikony”. W takich ośrodkach jak Palech powstawały kosztowne
dzieła według wzorów historycznych „szkół” malarstwa ruskiego, a na prowincji krasnuszki,
których odbiorcami byli ubodzy mieszkańcy Imperium Rosyjskiego. Ważną cechą sztuki
tego okresu było nie tylko współistnienie różnych formuł artystycznych, ale też pojawianie
się dużej liczby nowych typów ikonograficznych, częściowo nawiązujących do graficznych
wzorców z Zachodu, a w pewnej mierze będących efektem wewnętrznych przemian sztuki
postbizantyjskiej.
Kult Jana Chrzciciela był szeroko rozpowszechniony w Bizancjum, o czym świadczy nie
tylko istnienie jego ikon, popularność jego relikwii, wezwań świątyń, pojawianie się jego po-
staci na malowidłach ściennych, ale także częste wspominanie świętego w różnych źródłach
literackich7. Wydaje się jednak, że na Rusi (zwłaszcza na ziemiach nowogrodzkiej i moskiew-
skiej), został on nieco przesłonięty przez kult świętego Mikołaja, który to proces w dużej mierze
wyjaśnia znana książka Borysa Uspieńskiego8. Bez wątpienia jednak relikwie Janowe budziły
olbrzymie emocje Rusinów i były jednym z celów pielgrzymek, jakie odbywali w rejony Morza
Śródziemnego. W Konstantynopolu najpopularniejszymi były: głowa, lewa i prawa ręka świę-
tego9. Relikwie te należały do szczególnie znaczących, zwłaszcza prawa ręka Jana odbierała
cześć jako ta, która ochrzciła Chrystusa10. Dzięki pielgrzymującemu do Konstantynopola
w XII wieku Antoniemu Rusini wiedzieli, że błogosławi się nią obejmującego swój urząd
cesarza11. Cześć oddawano również innym częściom ciała Jana, fragmentom jego kości,
4 Oleg Tarasov, Icon and Devotion. Sacred Spaces in Imperial Russia, Reaktion Books, London 2002, s. 144-
145. Zob. też Barbara Dąb-Kalinowska, Między Bizancjum a Zachodem. Ikony rosyjskieXVII-XIX wieku, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990, s. 7-8.
5 O. Tarasov, op. cit., s. 144.
6 Aleksandra Sulikowska-Gąska, Dwie ikony maryjne z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie. Na
temat pojęcia ikony staroobrzędowej, „Ikonotheka” 2005,1.18, s. 7-8.
7 Kathleen Corrigan, The Witness of John the Baptist on an Early Byzantine Icon in Kiev, „Dumbarton Oaks
Papers” 1988, vol. 42, s. 1-11.
8 Borys A. Uspieński, Kult św. Mikołaja na Rusi, przeł. Elżbieta Janus, Maria Renata Mayenowa, Zofia
Kozłowska, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 198), s. 44-48.
9 George Majeska, Russian Pilgrims in Constantinople, „Dumbarton Oaks Papers” 2002, vol. 56, tab. 1,3.
10 Annemarie Weyl Carr, The Face Relics of the John the Baptist in Byzantium and the West, „Gesta” 2007,
vol. 46, s. 160.
11 Puteshestvie novgorodskago arhiepiskopa Antonija v Car’grad v konce 12-go stoletija, Tipografija
Imperatorskoj Akademii Nauk, Sanktpeterburg 1872, szp. 97-98.
185
sztuki prawosławnej, stanowiącego jedno z następstw reform obrzędowych patriarchy Nikona
z połowy XVII wieku4. Duża część zwolenników starego porządku postrzegała życie w impe-
rialnej Rosji jako owładnięte panowaniem Antychrysta5. Dla nich ikony były nie tylko obiek-
tami religijnymi, ale również swoistymi łącznikami z przeszłością Świętej Rusi - jej znakami
w świecie, w którym przyszło żyć wyznawcom „starego prawosławia”6.
W tym czasie w państwie moskiewskim nastąpiło zanegowanie dawnej kultury i sztuki, ich
odrzucenie przez władze państwowe i oficjalną Cerkiew. Sztuka ruska została skonfrontowana
z tradycją zachodnią, przyjęła wiele jej elementów, a jej tożsamość ulegała wielu przekształce-
niom. Doszło zatem (podobnie jak po unii brzeskiej w państwie polsko-litewskim) do rozbicia
jednolitego modelu sztuki sakralnej. W stołecznych ośrodkach, w Moskwie czy w Petersburgu,
powstawały „nowe ikony”: dzieła nawiązujące do zachodnich (faktycznie często pochodzących
z Rzeczypospolitej) tradycji. W warsztatach staroobrzędowców tymczasem malowano zgodne
z kanonami dawnej sztuki „stare ikony”. W takich ośrodkach jak Palech powstawały kosztowne
dzieła według wzorów historycznych „szkół” malarstwa ruskiego, a na prowincji krasnuszki,
których odbiorcami byli ubodzy mieszkańcy Imperium Rosyjskiego. Ważną cechą sztuki
tego okresu było nie tylko współistnienie różnych formuł artystycznych, ale też pojawianie
się dużej liczby nowych typów ikonograficznych, częściowo nawiązujących do graficznych
wzorców z Zachodu, a w pewnej mierze będących efektem wewnętrznych przemian sztuki
postbizantyjskiej.
Kult Jana Chrzciciela był szeroko rozpowszechniony w Bizancjum, o czym świadczy nie
tylko istnienie jego ikon, popularność jego relikwii, wezwań świątyń, pojawianie się jego po-
staci na malowidłach ściennych, ale także częste wspominanie świętego w różnych źródłach
literackich7. Wydaje się jednak, że na Rusi (zwłaszcza na ziemiach nowogrodzkiej i moskiew-
skiej), został on nieco przesłonięty przez kult świętego Mikołaja, który to proces w dużej mierze
wyjaśnia znana książka Borysa Uspieńskiego8. Bez wątpienia jednak relikwie Janowe budziły
olbrzymie emocje Rusinów i były jednym z celów pielgrzymek, jakie odbywali w rejony Morza
Śródziemnego. W Konstantynopolu najpopularniejszymi były: głowa, lewa i prawa ręka świę-
tego9. Relikwie te należały do szczególnie znaczących, zwłaszcza prawa ręka Jana odbierała
cześć jako ta, która ochrzciła Chrystusa10. Dzięki pielgrzymującemu do Konstantynopola
w XII wieku Antoniemu Rusini wiedzieli, że błogosławi się nią obejmującego swój urząd
cesarza11. Cześć oddawano również innym częściom ciała Jana, fragmentom jego kości,
4 Oleg Tarasov, Icon and Devotion. Sacred Spaces in Imperial Russia, Reaktion Books, London 2002, s. 144-
145. Zob. też Barbara Dąb-Kalinowska, Między Bizancjum a Zachodem. Ikony rosyjskieXVII-XIX wieku, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990, s. 7-8.
5 O. Tarasov, op. cit., s. 144.
6 Aleksandra Sulikowska-Gąska, Dwie ikony maryjne z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie. Na
temat pojęcia ikony staroobrzędowej, „Ikonotheka” 2005,1.18, s. 7-8.
7 Kathleen Corrigan, The Witness of John the Baptist on an Early Byzantine Icon in Kiev, „Dumbarton Oaks
Papers” 1988, vol. 42, s. 1-11.
8 Borys A. Uspieński, Kult św. Mikołaja na Rusi, przeł. Elżbieta Janus, Maria Renata Mayenowa, Zofia
Kozłowska, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 198), s. 44-48.
9 George Majeska, Russian Pilgrims in Constantinople, „Dumbarton Oaks Papers” 2002, vol. 56, tab. 1,3.
10 Annemarie Weyl Carr, The Face Relics of the John the Baptist in Byzantium and the West, „Gesta” 2007,
vol. 46, s. 160.
11 Puteshestvie novgorodskago arhiepiskopa Antonija v Car’grad v konce 12-go stoletija, Tipografija
Imperatorskoj Akademii Nauk, Sanktpeterburg 1872, szp. 97-98.