DOI Heft:
Część II. Sztuka późnośredniowieczna i wczesnonowożytna / Part II. Late Medieval and Early Modern Art
DOI Artikel:Sulikowska-Belczowska, Aleksandra: Ikony Jana Chrzciciela w kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie - ciało anioła, męczeńska śmierć, święte zwłoki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.45361#0188
Aleksandra Sulikowska
Ikony Jana Chrzciciela w kolekcji Muzeum
Narodowego w Warszawie - ciało anioła,
męczeńska śmierć, święte zwłoki
Teodoret z Cyru, popularny pisarz epoki wczesnobizantyjskiej, opisał historię pewnego sy-
ryjskiego mnicha o imieniu Jakub, żyjącego w V wieku, który wątpił w prawdziwość relikwii
Jana Chrzciciela pochodzących z Fenicji i Palestyny. Przypuszczał bowiem, że są to szczątki
„innego męczennika o tym samym imieniu”, a nie Poprzednika Zbawiciela. Nocą objawił mu
się jednak człowiek ubrany na biało, pokazujący „postać, której szata kolorem przypomina
śnieg, a przy niej stoi piec ognisty”. Jakub rozpoznał w nim Jana Chrzciciela, „gdyż miał taki
sam strój i wyciągał rękę tak, jakby udzielał chrztu”1. Motyw sennego objawienia w litera-
turze kręgu bizantyjskiego ma wymiar toposu. Wielokrotnie spotykamy w niej opowieści
o ludziach, któiym w czasie nocy ukazują się święci o tożsamości niebudzącej niczyich wąt-
pliwości2. W tym kontekście warto jednak zwrócić uwagę na innego rodzaju wątek zawarty
w środkowobizantyjskiej Apokalipsie Anastazji, której bohaterka podczas podróży po nie-
bie, przy źródle Jordanu spotkała jakiegoś człowieka, ubranego w szaty kapłana. Nie rozpo-
znała go, ponieważ nie był odziany w skórę wielbłąda i dlatego sam musiał się jej przedstawić
jako Jan Chrzciciel3.
Te dwie opowieści wskazują na olbrzymią rolę, jaką dla wyobrażeń o świętych odgrywała
ikonografia. Święci ukazywali się wiernym w taki sposób, w jaki wcześniej oglądali ich oni
na ikonach, ponieważ to one stanowiły źródło wyobraźni zbiorowej. Jan Chrzciciel należał
przy tym do grupy najłatwiej rozpoznawalnych osób, jako jeden z najważniejszych bohate-
rów prawosławnej tradycji literackiej i ikonograficznej, a cześć, jaką go otaczano była jednym
z najstarszych i najbardziej niezmiennych kultów Kościoła wschodniego.
Tematem tego artykułu jest postać Jana Chrzciciela jako bohatera wyobraźni zbioro-
wej i jego przedstawienia na ikonach powstałych między XVII a XIX wiekiem, na obsza-
rze pogranicza Wschodu i Zachodu, których zbiór jest obszernie reprezentowany w kolekcji
Muzeum Narodowego w Warszawie. Należą one do sztuki rosyjskiej i ukraińskiej, pochodzą
zarówno z warsztatów pracujących na rzecz oficjalnej Cerkwi prawosławnej, jak i dla staro-
obrzędowców. Okres, o któiym tu mowa to czas przemian kanonu ikonograficznego, jego
dekonstrukcji, a także, w czym zgadza się większość uczonych - okres intensywnego kryzysu
1 Teodoret, biskup Cyru, Dzieje miłości Bożej. Historia mnichów syryjskich, przeł. Katarzyna Augustyniak,
Tyniec, Kraków 1994, s. 236 (XXI, 20). Źródła Monastyczne, t. 7.
2 Hans Belting, Likeness and Presence. A History of the Image before the Era of Art, The University of Chicago
Press, Chicago 1996, s. 4-6.
3 Jane Baun, Tales from Another Byzantium. Celestian Journey and Local Community in the Medieval Greek
Apocrypha, Cambridge University Press, Cambridge 2007, s. 344.
Ikony Jana Chrzciciela w kolekcji Muzeum
Narodowego w Warszawie - ciało anioła,
męczeńska śmierć, święte zwłoki
Teodoret z Cyru, popularny pisarz epoki wczesnobizantyjskiej, opisał historię pewnego sy-
ryjskiego mnicha o imieniu Jakub, żyjącego w V wieku, który wątpił w prawdziwość relikwii
Jana Chrzciciela pochodzących z Fenicji i Palestyny. Przypuszczał bowiem, że są to szczątki
„innego męczennika o tym samym imieniu”, a nie Poprzednika Zbawiciela. Nocą objawił mu
się jednak człowiek ubrany na biało, pokazujący „postać, której szata kolorem przypomina
śnieg, a przy niej stoi piec ognisty”. Jakub rozpoznał w nim Jana Chrzciciela, „gdyż miał taki
sam strój i wyciągał rękę tak, jakby udzielał chrztu”1. Motyw sennego objawienia w litera-
turze kręgu bizantyjskiego ma wymiar toposu. Wielokrotnie spotykamy w niej opowieści
o ludziach, któiym w czasie nocy ukazują się święci o tożsamości niebudzącej niczyich wąt-
pliwości2. W tym kontekście warto jednak zwrócić uwagę na innego rodzaju wątek zawarty
w środkowobizantyjskiej Apokalipsie Anastazji, której bohaterka podczas podróży po nie-
bie, przy źródle Jordanu spotkała jakiegoś człowieka, ubranego w szaty kapłana. Nie rozpo-
znała go, ponieważ nie był odziany w skórę wielbłąda i dlatego sam musiał się jej przedstawić
jako Jan Chrzciciel3.
Te dwie opowieści wskazują na olbrzymią rolę, jaką dla wyobrażeń o świętych odgrywała
ikonografia. Święci ukazywali się wiernym w taki sposób, w jaki wcześniej oglądali ich oni
na ikonach, ponieważ to one stanowiły źródło wyobraźni zbiorowej. Jan Chrzciciel należał
przy tym do grupy najłatwiej rozpoznawalnych osób, jako jeden z najważniejszych bohate-
rów prawosławnej tradycji literackiej i ikonograficznej, a cześć, jaką go otaczano była jednym
z najstarszych i najbardziej niezmiennych kultów Kościoła wschodniego.
Tematem tego artykułu jest postać Jana Chrzciciela jako bohatera wyobraźni zbioro-
wej i jego przedstawienia na ikonach powstałych między XVII a XIX wiekiem, na obsza-
rze pogranicza Wschodu i Zachodu, których zbiór jest obszernie reprezentowany w kolekcji
Muzeum Narodowego w Warszawie. Należą one do sztuki rosyjskiej i ukraińskiej, pochodzą
zarówno z warsztatów pracujących na rzecz oficjalnej Cerkwi prawosławnej, jak i dla staro-
obrzędowców. Okres, o któiym tu mowa to czas przemian kanonu ikonograficznego, jego
dekonstrukcji, a także, w czym zgadza się większość uczonych - okres intensywnego kryzysu
1 Teodoret, biskup Cyru, Dzieje miłości Bożej. Historia mnichów syryjskich, przeł. Katarzyna Augustyniak,
Tyniec, Kraków 1994, s. 236 (XXI, 20). Źródła Monastyczne, t. 7.
2 Hans Belting, Likeness and Presence. A History of the Image before the Era of Art, The University of Chicago
Press, Chicago 1996, s. 4-6.
3 Jane Baun, Tales from Another Byzantium. Celestian Journey and Local Community in the Medieval Greek
Apocrypha, Cambridge University Press, Cambridge 2007, s. 344.