Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (2(38).2013)

Antoni Ziemba, Zofia Herman

Nowa Galeria Sztuki Średniowiecznej
Muzeum Narodowego w Warszawie
Zbiory sztuki średniowiecznej w Muzeum Narodowym w Warszawie pochodzą w większo-
ści z okresu późnego średniowiecza (XIV-XVI w.), z terenów Europy Północnej i obejmują
niemal wyłącznie przedmioty użytku kościelnego. Zgromadzone tu dzieła obrazują różne
funkcje takich obiektów. I to jest pierwszym wątkiem nowej narracji muzealnej realizowanej
w nowo otwieranej galerii.
Założenia teoretyczne nowej ekspozycji
W nowej, formującej się dopiero, historii sztuki, zainicjowanej w końcu lat dziewięćdziesiątych
XX wieku i rozwijanej na początku obecnego stulecia, zaczyna dominować hasło „powrotu do
rzeczy” (Bruno Latour, Ewa Domańska). Wyznacza ono odejście od „zwrotu lingwistycznego”
i jego konsekwencji postmodernistycznych - poststrukturalizmu, intertekstualności, dekon-
strukcji - poddanych zasadzie konstruktywizmu językowo-semiologicznego. Wedle tego daw-
nego poststrukturalistycznego podejścia to język opisu badacza konstruuje, czyli ustanawia
zjawiska kultury, zdarzenia i artefakty z przeszłości. Nie autor dzieła z przeszłości wytworzył je
raz na zawsze, lecz wytwarza się ono (odtwarza) stale na nowo w procesie każdorazowego od-
bioru, zdeterminowanego możliwościami odbiorcy, badacza, historyka - zwłaszcza jego języ-
kiem, tym, jak nazwie i określi owe zdarzenia i artefakty. To historiografia pisze historię, sama
historia nie istnieje. Istnieje tylko przeszłość - zaginiona rzeczywistość przeszłości, miniony
świat zdarzeń, po którym pozostały tylko relacje i świadectwa (zabytki: artefakty i ekofakty),
a do którego nie mamy już bezpośredniego dostępu. Nowe tendencje w naukach historycz-
nych - składające się na antyantropocentryczną formację, zwaną posthumanizmem (posthu-
manistyką) - wyznaczają wyraźny odwrót od tekstualności, czyli traktowania obiektów kultu-
ry jako tekstów kultury. Szuka się funkcjonalnej sprawczości przedmiotów i wszelkich bytów
współkształtujących środowisko człowieka. Bruno Latour - „papież” nowej posthumanisty-
ki - widzi cywilizację ludzką jako sieć powiązań rzeczy (w tym przedmiotów sztuki) z ludz-
kimi instytucjami, obyczajami, rytuałami. Obiekty sztuki jako rzeczy mają sprawczość (ang.
agency) w formowaniu środowiska ludzkiego, które przez ich aktywną obecność (ich funkcję
„aktora”, „agenta”, czyli czynnika działającego - łac. agens) staje się środowiskiem wspólnym
dla ludzi i nie-ludzi (ang. non-humans): rzeczy, aparatów i mechanizmów, zwierząt, formacji
świata roślinnego (ot, choćby: lasu, drewna, deski obrazu i materiału rzeźby). Podmiotowość
i sprawczość człowieka - oczywista dla dotychczasowej tradycji nauk humanistycznych - nie
wystarcza już, by opisać zależności człowieka w środowisku. Świat człowieka jest wszak zara-
zem światem przedmiotów, a co za tym idzie technik i technologii, materiałów mineralnych,
organicznych i syntetycznych. Przedmioty, najpierw rzecz jasna wytworzone przez człowieka,
wkrótce zyskują autonomię działania i wywierają realny wpływ na ludzkie czynności, rytuały,
instytucje. Wymuszają je, determinują, ograniczają albo rozwijają. Są sprawcze.