Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie (2(38).2013)

W DWUDZIESTĄ PIĄTĄ ROCZNICĘ ŚMIERCI AUTORA

Jan Białostocki

Pokora i zuchwałość sztuki wobec sacrum'

W 1984 roku polski artysta wypowiedział się na temat relacji między sztuką a sacrum w ten
sposób: „Trudno jednak przeoczyć fakt, że wskutek wielu przyczyn natury cywilizacyjnej po-
między światem sztuki (jak byśmy jej nie pojmowali) a obszarami sacrum powstała ogromna
wyrwa. Nie wnikając w szczegóły tego stanu rzeczy - wymaga on osobnego tematu - dociął-
bym tylko wspomnieć o tym rozziewie i wyrazić przekonanie, że wbrew silnemu przyciąga-
niu, jakie powstaje między jednym a drugim, dystansu tego nie da się zmniejszyć przy pomo-
cy artystycznego konceptu ani wynalazku estetycznego. Powrót sztuki na teren sacrum nie
może prowadzić przez świat współczesnego układu artystycznego, ponieważ to właśnie kry-
zys tego układu (a chciałoby się powiedzieć - upadek) ożywił pragnienie głębszej duchowej
motywacji twórczości. Sacrum widziane z mentalnej perspektywy współczesnego artysty
oraz sztuka widziana z perspektywy sakralnej to nie są, by tak rzec, kategorie współmierne.
Niepodważalna niegdyś jedność obojga należy do odległej przeszłości”2.
Naturalnie, w dawnych cywilizacjach stosunek sztuki do sacrum był inny - pokorny. Sztuka
spełniała funkcje podporządkowane potrzebom religii. Było tak w cywilizacjach starożytnego
Wschodu, w Egipcie, Mezopotamii oraz Grecji i Rzymie. Jednak wraz z rozwojem chrześcijań-
stwa sytuacja skomplikowała się, a wątpliwości dotyczące legitymizacji sztuki przez jej stosunek
do sacrum były formułowane od początku myśli chrześcijańskiej. To prawda, że jednocześnie
przyznawano, iż dzięki sztuce architektów i dekoratorów powstały dzieła mogące wyrażać
przynajmniej jakąś cząstkę sacrum. W opisie kościoła Hagia Sophia w Konstantynopolu autor-
stwa Prokopa z Cezarei czytamy: „Któż umiałby opisać te galerie części kobiecej, lub wyliczyć

1 Jest to ostatni, nigdy niepublikowany tekst Jana Białostockiego z 1988 r. Został napisany po francusku,
ponieważ Profesor miał go wygłosić na kolokwium w Bernie, 30 września tego roku. Z powodu choroby autora,
prezentacji dokonał za niego Philippe Junod - historyk sztuki z Uniwersytetu w Lozannie. Materiały tego kolokwium
nie zostały wydane. Redakcja „Rocznika” dziękuje Phillipeowi Junod za pomoc w ustaleniu okoliczności powstania
i wygłoszenia tego tekstu. Oryginalny maszynopis francuski jest opatrzony numerami przypisów, naniesionymi
ręką Profesora, niestety treść samych przypisów nie zachowała się. Pomimo niepełnego charakteru oryginału
zdecydowaliśmy się opublikować go w takiej formie. Opracowując przekład na język polski, Redakcja starała się
w miarę możliwości opatrzyć tekst aparatem bibliograficznym. Przekład na język angielski został dokonany na
podstawie wersji polskiej, m.in. z uwagi na rzeczone przypisy.
2 Henryk Waniek, Glosa o ziemi [w:] Sacrum i sztuka. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Sekcję
Historii Sztuki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Rogoźno 18-20 października 1984. roku. Kościół a sztuka współ-
czesna, red. Nawojka Cieślińska, Wydawnictwo Znak, Kraków 1989, s. 161.