Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (1.1959)

BIAŁY ORZEŁ NA GROBOWCU HENRYKA IV

11

takie kształtować się mogły u nas tylko na
gruncie pierwotnych znaków wojskowych a za-
razem i terytorialnych — zważywszy grodo-
wo-terytorialny ustrój wojskowości, trwający
jeszcze w XIII w. Nieraz hełm z typowym
zwieńczeniem, występując samoistnie na pie-
częci, określał znakomicie odnośne terytorium
oraz osobę posiadacza. Wygląda na to, że i sym-
bol półksiężyca posiadał we Wielkopolsce ogól-
niejsze zastosowanie i nie był wyłącznie oso-
bistym, przypadkowym znamieniem Przemyśla,
ale typował jakiś zakres jego terytoriów — na
pewno nie małopolskiej dzielnicy, skoro wystę-
pował na współczesnej pieczęci miasta Środy,
a także na najstarszej pieczęci radzieckiej m.
Poznania (dwa półksiężyce z gwiazdami nad
murami miasta)31, wreszcie — i to licznie —
w XlII-wiecznej numizmatyce wielkopolskiej,
zwłaszcza wśród monet z wykopaliska wieleń-
skiego32, obejmującego okazy sprzed 1300 r.

Do tego samego wniosku — wielkopolskiej
proweniencji symbolu półksiężyca — doprowa-
dza porównanie niektórych szczegółów na ma-
jestatycznej pieczęci Przemyśla z wzorowaną na
niej analogiczną pieczęcią Władysława Łokie-
tka33. W obu razach odwrocia (rewersy) pie-
częci ukazują ustalone już godło państwowe —
koronowanego orła. Awers pieczęci Łokietka
zawiera, umieszczoną pod stopami króla, tarczę
z herbem dzielnicowym — kujawskim (pół-
orzeł-półlew, koronowane), czyli że hełmowi
z półksiężycem i gwiazdą umieszczonemu obok
postaci Przemyśla na awersie pieczęci z 1295 r.
przypisywać należy analogiczne znaczenie: defi-
niował on w dziedzinie heraldyki rodową dziel-
nicę króla — w tym wypadku Wielkopolskę 34.

" Gumowski uznaje za niewytłumaczalne zna-
czenie owych półksiężyców (Gumowski IV, s. 261 i n.).
Ostatnio Haisig ocenia je jako szczegóły naturali-
styczne dekoracyjnego znaczenia (Haisig, s. 327).

J2 Omawiał Halecki, mylnie przyjmując wize-
runek jednego z brakteatów za herb Lełiwa (Halecki,
s. 159). Postać na tronie — w danym przypadku z pół-
księżycami (i gwiazdami) w rękach — znajduje wszę-
dzie liczne odpowiedniki, najczęściej w Czechach. Bę-
dzie to chyba podobizna księcia z regionalnym zna-
kiem terytorialno-rozpoznawczym. Por. tu bliską ana-
logię w dwóch półksiężycach z gwiazdami na najstar-
szej pieczęci rady w Poznaniu.

M Najlepsze podobizny zob. Gumowski I, tabl. XI,
1—2.

M Zdaje się, iż podobną w ogólnym sensie opinię
wyrażał Długosz, skoro opisując szczegóły pieczęci
majestatowej Przemyśla, orła określał jako herb kró-
lestwa polskiego, a o hełmie i klejnocie wyraża się:
„galea cum insigniis Polonicalium armorum..." co
W tym wypadku może być równoznaczne tylko z Wiel-
kopolską. Nigdy do czasów Długosza nie łączono pol-
skiego orła z podobnym klejnotem za wyjątkiem te-

Poprzestając na tych zasadniczych argumen-
tach i dowodach, przemawiających na rzecz
pewnej tradycyjności symbolu półksiężyca
w kręgu wielkopolskim — tradycyjności opar-
tej zapewne o podłoże terytorialne wojskowej
organizacji pierwotnej — rozumieć możemy
w pełni wystąpienie tego elementu na orle Prze-
mysławowym w sensie regionalnego znaku
uszczuplającego i zmieniającego symbolikę pta-
ka, który w tym czasie posiadał inny zasięg te-
rytorialny w heraldyce i bardziej szerokie zna-
czenie w sensie politycznym. Ale pozostaje na-
dal faktem niewątpliwym i wymagającym wy-
jaśnienia to zjawisko, że wizerunek półksiężyca
w dziedzinie heraldyki piastowskiej występuje
najwcześniej na Śląsku, a mianowicie w połą-
czeniu z krzyżem jako godło pieczętne Henryka
Brodatego od 1203 r., a także na dokumentach
trzebnickich (1208 r.) jako składnik graficzny
książęcych rot (znaki osobiste). Półksiężyc
wielkopolski z doby Przemyśla został więc wy-
przedzony na Śląsku o wiek bez mała. Czy przez
to znak ów istotnie przypisać należałoby
wcześniejszym tradycjom rdzennie śląskim 3\
a termin jego przejścia do Wielkopolski odnieść
do pierwszych Henryków i ich nader krótkiego
panowania nad dzielnicą Laskonogiego i Odo-
nicza?

Nie jest to prawdopodobne, by lokalny sym-
bol ze Śląska — o ile takim byłby półksiężyc —
mógł się zadomowić na obcym sobie gruncie
jako znamię terytorialne chociażby części Wiel-
kopolski. Sprawa musiała się przedstawiać cał-
kiem inaczej. Znane są w dziejach długotrwałe
zabiegi Piastów dolnośląskich o ziemie Wielko-
polski, które się datują od początków lat pano-
wania Henryka I. Rok 1207 przynosi pierwszą
pewną źródłowo wiadomość o zwrocie Kalisza
Odoniczowi, czyli że sam zabór tej ziemi przez
Brodatego położyć należy między lata 1201—
1206. Wypadki owe — nie znane bliżej ani pod
względem ich przebiegu, ani motywów — za-
początkowały nie ustające i w czasach później-
szych akcje śląskie na tereny ziem wielkopol-
skich. W 1217 r. ponowiły się usiłowania Hen-
ryka zmierzające do oderwania ziemi kaliskiej,
a z rokiem 1230 książę wrocławski uzyskał cesję
Laskonogiego na następstwo we Wielkopolsce
i powołany tam został przez późniejszą elekcję.
Faktyczne objęcie władzy nad tą dzielnicą roz-
ciąga się na dalsze lata, w toku walk z Odoni-
czem, przy czym od r. 1234 Henryk junior spra-
wował tu do czasu śmierci ojca rządy namie-

renu Wielkopolski, co najlepiej widać w najstarszej
postaci herbu miasta Środy Wkp., gdzie tarczę z orłem
(książęcym) udostojniono hełmem z półksiężycem
i gwiazdą. Wielkopolskie cechy terytorialne znalazły tu
wyraźne potwierdzenie.
35 Por. wyż. przyp. 26.