Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (1.1959)

10

ZBISŁAW MICHNIEWICZ

około ćwierćwiecza. Nie posłużył się orłem na
pieczęci Łokietek po r. 1306, kiedy się stał po-
siadaczem tej dzielnicy. Natomiast weszło to
godło na pieczęcie tego Piasta, w postaci korono-
wanej, dopiero w r. 13 1 4 24, gdy miał on za
sobą poparcie społeczeństwa wielkopolskiego
i przeważną część dzielnicy z Gnieznem i Poz-
naniem w rękach. W zjawiskach heraldyki ksią-
żęcej tego okresu pojawia się wyraźnie cecha
ośrodkowości czasowej ziem Wielkopolski
w ideologicznym i terytorialnym powiązaniu
godła państwowego z tą dzielnicą 25.

Zastrzeżenia musi jeszcze nasuwać w obec-
nych rozważaniach kwestia półksiężyca
we wielkopolskim godle Przemyśla. Dlaczego
ów szczegół, określający od czasów Henryka
Pobożnego (1224 r.) herbowego orła na Śląsku,
który wcześniej jeszcze ■— od 1203 r. — sta-
nowił w połączeniu z krzyżem samoistne go-
dło Henryka I Brodatego, i wskutek tego ucho-
dzi za znamię związane tradycją ze Śląskiem 2G,
z końcem stulecia użyty został do regionalnej
modyfikacji heraldycznego wizerunku przezna-
czanego dla innej całkiem dzielnicy? Odpowiedź
na to pytanie, wchodzące w zakres genezy pół-
księżyca na gruncie polskiej heraldyki z doby
Piastów, da nam równocześnie wyjaśnienie
symboliki biało-czerwonego herbu na sarko-
fagu wrocławskim Henryka IV.

24 Dwie pieczęcie, por. Piekosiński II, nr 300 i 306.

23 Wtórne przejście herbu na teren Małopolski nie
wyprzedza — jak sądzić można — momentu koronacji
Łokietka w Krakowie. Wskazują na to niewiele wcze-
śniejsze, nowe pieczęcie miasta: mniejsza radziecka
i ławnicza, ukazujące w polu bez tarczy orła nieko-
ronowanego i osobno koronę — symbole w Krakowie
do tej chwili jeszcze nie urealnione, widocznie jednak
oczekiwane. Reprod. pieczęci zob. Chmiel, ryc. 5 i 7.

Pierwotną oscylację herbowego orła polskiego mię-
dzy dwoma dzielnicami, Małopolską i Wielkopolską,
wydaje się potwierdzać późniejsze ustabilizowanie się
takiego wizerunku w herbach dwóch ziem: krakow-
skiej (orzeł koronowany) i poznańskiej (orzeł bez ko-
rony).

28 Ostatnio M i k u c k i akcentował śląskość wize-
runku, zaliczywszy znak do grupy godeł wojskowo-
rozpoznawczych w zasięgu drużyny książęcej (Mikuc-
ki I, s. 473 i nn.). Z ważniejszych opinii zasługuje na
uwagę Piekosiński. Trafnie oceniając chorągiew-
ne cechy wizerunku, łączonego jednak z całym rodem
Piastów (?), nawiązuje do swojej błędnej teorii wpły-
wów symboliki run nordyckich na polską heraldykę
(Piekosiński I, s. 387). Z burżuazyjnej nauki niemiec-
kiej Heydebrand widział w omawianym godle
znak całego Śląska, również wojskowego typu, a w ge-
nezie godła upatrywał niesłusznie wpływów staro-
germańskich (Heydebrand, s. 372). Wszystkie opinie
mają jednak wspólny punkt widzenia: wywodzą sym-
bolikę półksiężyca z podłoża organizacji wojskowej.

Analizę tego zagadnienia znowu trzeba bę-
dzie przeprowadzać w oparciu o materiały
sfragistyczne, rozpoczynając od czasów możli-
wie najbliższych pieczęci Przemyśla z niezwy-
kłym dla Wielkopolski orłem zdobnym w pół-
księżyc i koronę. Pierwsze światło na sprawę
powyższą rzuca majestatyczna pieczęć Przemy-
śla z 1295 r. Jej strona przednia (awers) uka-
zuje obok postaci króla na tronie hełm jego
przybrany jako klejnotem (ozdobne zwieńczenie
DifeSiSłftod rąop op Tutegoj XuoDOJAvpo m (nuqaq
z gwiazdą pośrodku 27. Podobny hełm przykry-
wa grzbiet herbowej tarczy z orłem na średnio-
wiecznej pieczęci miasta Środy Wkp.28, co stoi
w oczywistym związku z klejnotem na pieczę-
ci majestatycznej i odnieść należy do osoby
Przemyśla. W badaniach swoich nad heraldyką
Piastów śląskich Mikucki wykazywał prze-
konywująco, że klejnot książęcego herbu w spo-
sobnych okolicznościach mógł się stać sam dla
siebie podmiotem herbowego wizerunku, jak
to było w przypadku herbowej szachownicy
w dzielnicy brzeskiej na Śląsku 29, W heraldyce
Piastów XIII—XIV wieku, którzy w zasięgu
pierwotnym większych obszarów dzielnicowych,
np. Śląska, Kujaw, Opola, posługiwali się prze-
ważnie jednakowymi co do treści herbami, do
funkcji ozdób klejnotowych należało często
różnicowanie jednolitej tematyki herbowej, co
oznaczało tym samym ograniczenie zasięgu
symboliki godła do jednej osoby lub jednej ro-
dziny panującej na terytorium mniejszym, wy-
dzielonym z całego obszaru dzielnicy. Toteż na
przykład na terenach Śląska drobniejszy obszar
dzielnicowy charakteryzował się często w he-
raldyce książąt jedynie odmiennym klejnotem,
przy jednakowym z innymi współrodowcami
herbie. W pewnej więc mierze klejnot na heł-
mie (lub jego część przynajmniej) stawał się
znakiem-symbolem terytorialnym, który okre-
ślał dany teren 30, a w odpowiedniej chwili mógł
sam wystąpić w roli regionalnego elementu
herbowego na tarczy, co się zdarzyło z szacho-
wnicą w Brzegu.

Wydaje się jednak, że zjawiska podobne nie
wynikały z przypadkowego wyboru i przeniesie-
nia dekoracyjnego elementu z hełmu na tarczę,
jak to myśli Mikucki, lecz działo się tak w na-
stępstwie istnienia wcześniejszych, przedheral-
dycznych tradycji w treści klejnotów. Tradycje

27 Piekosiński II, nr 216.

28 Gumowski IV, s. 323. Według autora jest to
druga z kolei pieczęć miasta z XIV w. Opisane szcze-
góły heraldyczne przemawiałyby za pochodzeniem sa-
mego tłoku z XIII w. (ok. 1290—95).

20 Por. Mikucki I, s. 508 i nn.

30 Ciekawe spostrzeżenia dotyczące urzędowo-tery-
torialnej symboliki w klejnocie herbowym zob. Klee,
s. 24 i nn.