Muzeum Narodowe <Breslau> [Hrsg.]; Muzeum Śla̜skie <Breslau> [Hrsg.]: Roczniki Sztuki Śląskiej (1.1959)

Zbisław Michniewicz

BIAŁY ORZEŁ NA GROBOWCU HENRYKA IV

WE WROCŁAWIU

Wśród zabytkowych rzeźb średniowiecza za-
pełniających wielki hall Muzeum Śląskiego we
Wrocławiu, zwraca uwagę przepiękne dzieło ślą-
skiej rzeźby wczesnogotyckiej — umieszczony
centralnie grobowiec piastowskiego księcia,
wrocławskiego Henryka IV, zwanego Prawym
(Probus). Pomnikowy ten twór, zaliczany do
najcelniejszych tego typu w Europie, powstał
najpóźniej po r. 1317 1, zatem na Śląsku jeszcze
w pełni polskim. Ostatnią wojnę przetrwał za-
bytek w kościele we wsi Wierzbno, skąd dzięki
staraniom naszych władz państwowych i czyn-
ników naukowych przeniesiony został w 1948 r.
na swoje obecne miejsce, gdzie stanowi perłę
wystawy sztuki średniowiecza. Ostatnio żmudne
zabiegi konserwacyjne odkryły na rzeźbie war-
stwę pierwotnej polichromii, która w ciągu mi-
nionych wieków kilkakrotnie niefachowo uzu-
pełniana i przerabiana zniknęła pod pokrywą
fałszywych często barw. Dokonane prace reno-
wacyjne wydobyły spod kilku warstw niewła-
ściwej malatury starszą strukturę farb, prze-
ważnie w stanie szczątkowym, pozwalającym
jednak w wielu wypadkach rozeznać pierwotny
koloryt poszczególnych części rzeźby.

Wspomniany zabytek, prócz swoich wartości
sztuki wysokiej klasy, posiada jeszcze inne ce-
chy, które ściągają nań baczną uwagę: są to
elementy heraldyczne w postaci trzech tarcz

1 Data powstania grobowca dotąd nie została pew-
nie ustalona i uzależnia się od wyników szerszej dy-
skusji (Pinder, G r u e n d e 1) na temat sfery wpły-
wów artystycznych, w których powstało dzieło, co pod-
kreśla Gębarowicz (Gębarowicz, s. 77 i nn.).
W rozważania wchodzi bądź to sam schyłek XIII w.—
bądź też drugie dziesięciolecie XIV w., ku czemu skła-
nia się Gębarowicz. Podobnie datował u nas rzeźbę
i Gumowski {Gumowski II, s. 11 i nn.). Poprzed-
nio przyjmowano w Polsce raczej schyłkową datę
XIII w.

herbowych z orłami (il. 1). Dwie z nich zawie-
rają czarnego orła z półksiężycem na piersi,
na tle niegdyś żółtym (złotym). Są to oczywi-
ście zwyczajowe orły herbowe Piastów dolno-
śląskich, dokładniej mówiąc — wrocławskie,
w tej postaci i barwach znane nam z różnych
przekazów źródłowych XIV w. Na trzeciej tar-
czy — po lewej stronie głowy Piasta — wy-
obrażono również orła z półksiężycem, ale bia-
łego i koronowanego, w polu wyraźnie czerwo-
nym. Ten właśnie herb budził od dawna wyjąt-
kowe zainteresowania nauki,- przede wszystkim
z racji swojej kolorystyki niezwykłej na Ślą-
sku, odpowiadającej polskiemu godłu państwo-
wemu, a także z powodu udostojnienia koroną.
Widziano tutaj, nie bez racji, symboliczny wy-
kładnik zjednoczeniowych dążności Henryka.
Do herbu tego warto tym bardziej powrócić
obecnie, kiedy się w pełni wyjaśniła pierwszo-
planowa rola Śląska w projektach odbudowy
jedności państwowej na przestrzeni XIII w.,
a działalność samego Henryka nakreślono z róż-
nych metodologicznie kierunków widzenia.

W swoim czasie niepewność co do datowania
polichromii na tarczach herbowych umniejsza-
ła — siłą rzeczy — wagę wszystkich spostrze-
żeń i hipotez. W obecnej chwili, skoro kwestia
pierwotności kolorów heraldycznych zostaje
ostatecznie rozstrzygnięta na rzecz podanych
barw, należy powrócić do zagadnienia: jaką
myśl zawarł w sobie ów orzeł o ubarwieniu pol-
skim, przyozdobiony w dodatku symbolem mo-
narchii — koroną, a z półksiężycem na piersi —
określającym zazwyczaj tylko godła herbowe
Piastów Dolnego Śląska? Utarty w literaturze
przedwojennego okresu pogląd, że wyobrażono
tutaj udostojniony koroną herb ziemi krakow-
skiej 2 dla wyobrażenia dążeń państwowotwór-

2 Ostatnio nie wnosi tu odmiennej koncepcji
Przypkowski (Przypkoiuski, s. 121).