DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Kębłowski, Janusz: Treści ideowe i zagadnienie fundacji nagrobka księcia Henryka Poboznego
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13795#0052
Treści ideowe i zagadnienie fundacji nagrobka księcia Henryka Pobożnego
39
fakt, iż za czasów Henryka Pobożnego nie
posługiwano się w ogóle klejnotami na Ślą-
sku; pierwszy raz klejnotu w heraldyce śląs-
kiej użył Konrad, książę głogowski, w 1253 r. 45
A zatem tworząc klejnot na nagrobku nie moż-
na było posłużyć się żadnym faktycznym wzo-
rem klejnotu Henryka II, trzeba było klejnot
ten samodzielnie skomponować. Gdyby zaś
stworzeniu klejnotu miały przyświecać aktu-
alne w tym czasie szczególne intencje o cha-
rakterze politycznym, co zresztą nie jest nor-
malne w odniesieniu do klejnotów, pełnią-
cych raczej funkcję terytorialno-osobowego
zawężenia zakresu znaczenia właściwego her-
bu46, to należałoby spodziewać się wypełnie-
nia tego klejnotu treścią zgodną z aktualną
sytuacją heraldyczną; w wypadku chęci wy-
rażenia 'związku z Małopolską, pretensji do
korony polskiej itp. — najbardziej właści-
wym i niemal jedynym odpowiednim godłem
mógł być biały orzeł koronowany. Tak jed-
nak nie jest.
Należy przypomnieć, że posłużenie się ję-
zykiem heraldyki w celu wyrażenia myśli po-
litycznej ma swój precedens w nagrobku Hen-
ryka IV wrocławskiego, w umieszczeniu jako
odpowiednika do własnego herbu księcia dru-
giej, analogicznej co do rodzaju i miejsca,
tarczy o szczególnie przemyślanej treści he-
raldycznej 47. Zdając sobie sprawę z tego, że
przedstawione tu argumenty nie rozstrzygają
tej kwestii ostatecznie, sądzimy, iż uznanie
treści heraldycznej klejnotu na nagrobku Hen-
ryka Pobożnego za powtórzenie treści właści-
wego herbu (choć z pewnymi uproszczeniami
i przekształceniem, właściwym klejnotom) —
jest najbardziej prawdopodobne.
Przedstawienie zmarłego. Przed-
stawienie Henryka II na płycie nagrobka nie
należy do typu powszechnie stosowanego w
tym czasie w śląskich nagrobkach książęcych.
Jego wyjątkowość przejawia się w oparciu
nóg zmarłego na postaci ludzkiej •— Tatarze
z bronią w ręce (il. 4), a w pewnym stopniu
i w tym, że książę trzyma w prawej ręce
nie posługiwali. Por. A. Wolfskron, Die Bilder
der Hedwigslegende nach einer Handschrift vom
Jahre MCCCLIII, Leipzig 1845, il. nr 2—6.
45 G u m o w s k i, op. cit., s. 268.
46Mikucki, op. cit, s. 504 i nn.; O. K1 e e,
Das Wappen ais Rechtsobiekt und Rechtssymbol, „Der
deutsche Herold , 38, 1907, s. 21—27, por. s. 24 nn.;
M i c h n i e w i c z, op. cit., s. 40.
47 Por. M i c h n i e w i c z, op. cit., passim..
włócznię — motyw występujący w dwóch na-
grobkach śląskich, Bolesława Wysokiego w Lu-
biążu i braci Borsniczów (nie zachowany).
Włócznię opiera książę Henryk o postać pod
stopami. Znany nam ze sztuki śląskiej nagro-
bek Matyldy, księżnej głogowskiej48, stanowi
analogię tylko w wąskim zakresie, która spro-
wadza się jedynie do faktu umieszczenia pod
stopami zmarłej skulonej postaci ludzkiej. Za-
sadnicze cechy, łącznie z najważniejszą —
a mianowicie stosunkiem osoby zmarłej do
tej postaci, są różne: w wypadku nagrobka
Henryka jest to stosunek negatywny, w wy-
padku nagrobka Matyldy — pozytywny.
Ikonograficzne analogie do płyty Henry-
ka II są różne, pochodzą z różnych dziedzin
rzeźby — do tej gałęzi sztuki ograniczymy
się — i pozwalają nam wyjaśnić zasadniczą
treść tego układu.
Zbliżony układ postaci stojącej na drugiej,
która leży pod jej stopami lub u stóp, spoty-
kamy przede wszystkim w przedstawieniach
alegorii cnót; atakują one często przy pomocy
długiej broni postacie symbolizujące występki.
Dobrym i powszechnie znanym przykładem
są posągi z północnego portalu zachodniej
fasady katedry w Strasbourg, powstałe w cza-
sie po roku 1280 49. Zbliżony układ mają także
niektóre przedstawienia osób świętych, w róż-
nych zresztą odmianach. W wypadku św. Je-
rzego — rycerz atakuje pieszo lub konno przy
pomocy włóczni smoka, symbolizującego po-
gaństwo 50. Archanioł Michał, często różniący
się od świętego Jerzego jedynie posiadaniem
skrzydeł, atakuje szatana pod różnymi posta-
ciami, zwykle przy pomocy miecza 51. Pod sto-
pami innych świętych pojawia się często po-
stać ciemiężyciela osoby świętej, zwykle
sprawcy jej męczeństwa i śmierci. W wypad-
ku Katarzyny Aleksandryjskiej jest to cesarz
Maksencjusz 5Z.
48 Cień s ki, Z symboliki..., cz. I.; na stronach
51—62 mieszczą się interesujące rozważania autora na
temat motywu postaci ludzkiej pod stopami zmarłego
na nagrobku.
49 O. Sc hm i U, Gotische Skulpturen des Strass-
burger Munster, I—II, Frankfurt a. M. 1924, s. 20—
21; A. Feulner, T. Muller, Geschichte der
deutschen Plastik, (w:) Deutsche Kunstgeschichte, II,
Miinchen 1953, s. 149 nn.
50 L. R e a u, Iconographie de l'art chretien, III,
cz. 2, Paris 1958, s. 571 i nn.
51 R ś a u, op. cit., H, cz. 1, Paris 1956, s. 44 nn.
52 R e a u, op. cit, III, cz. 1, Paris 1958, s. 265.
39
fakt, iż za czasów Henryka Pobożnego nie
posługiwano się w ogóle klejnotami na Ślą-
sku; pierwszy raz klejnotu w heraldyce śląs-
kiej użył Konrad, książę głogowski, w 1253 r. 45
A zatem tworząc klejnot na nagrobku nie moż-
na było posłużyć się żadnym faktycznym wzo-
rem klejnotu Henryka II, trzeba było klejnot
ten samodzielnie skomponować. Gdyby zaś
stworzeniu klejnotu miały przyświecać aktu-
alne w tym czasie szczególne intencje o cha-
rakterze politycznym, co zresztą nie jest nor-
malne w odniesieniu do klejnotów, pełnią-
cych raczej funkcję terytorialno-osobowego
zawężenia zakresu znaczenia właściwego her-
bu46, to należałoby spodziewać się wypełnie-
nia tego klejnotu treścią zgodną z aktualną
sytuacją heraldyczną; w wypadku chęci wy-
rażenia 'związku z Małopolską, pretensji do
korony polskiej itp. — najbardziej właści-
wym i niemal jedynym odpowiednim godłem
mógł być biały orzeł koronowany. Tak jed-
nak nie jest.
Należy przypomnieć, że posłużenie się ję-
zykiem heraldyki w celu wyrażenia myśli po-
litycznej ma swój precedens w nagrobku Hen-
ryka IV wrocławskiego, w umieszczeniu jako
odpowiednika do własnego herbu księcia dru-
giej, analogicznej co do rodzaju i miejsca,
tarczy o szczególnie przemyślanej treści he-
raldycznej 47. Zdając sobie sprawę z tego, że
przedstawione tu argumenty nie rozstrzygają
tej kwestii ostatecznie, sądzimy, iż uznanie
treści heraldycznej klejnotu na nagrobku Hen-
ryka Pobożnego za powtórzenie treści właści-
wego herbu (choć z pewnymi uproszczeniami
i przekształceniem, właściwym klejnotom) —
jest najbardziej prawdopodobne.
Przedstawienie zmarłego. Przed-
stawienie Henryka II na płycie nagrobka nie
należy do typu powszechnie stosowanego w
tym czasie w śląskich nagrobkach książęcych.
Jego wyjątkowość przejawia się w oparciu
nóg zmarłego na postaci ludzkiej •— Tatarze
z bronią w ręce (il. 4), a w pewnym stopniu
i w tym, że książę trzyma w prawej ręce
nie posługiwali. Por. A. Wolfskron, Die Bilder
der Hedwigslegende nach einer Handschrift vom
Jahre MCCCLIII, Leipzig 1845, il. nr 2—6.
45 G u m o w s k i, op. cit., s. 268.
46Mikucki, op. cit, s. 504 i nn.; O. K1 e e,
Das Wappen ais Rechtsobiekt und Rechtssymbol, „Der
deutsche Herold , 38, 1907, s. 21—27, por. s. 24 nn.;
M i c h n i e w i c z, op. cit., s. 40.
47 Por. M i c h n i e w i c z, op. cit., passim..
włócznię — motyw występujący w dwóch na-
grobkach śląskich, Bolesława Wysokiego w Lu-
biążu i braci Borsniczów (nie zachowany).
Włócznię opiera książę Henryk o postać pod
stopami. Znany nam ze sztuki śląskiej nagro-
bek Matyldy, księżnej głogowskiej48, stanowi
analogię tylko w wąskim zakresie, która spro-
wadza się jedynie do faktu umieszczenia pod
stopami zmarłej skulonej postaci ludzkiej. Za-
sadnicze cechy, łącznie z najważniejszą —
a mianowicie stosunkiem osoby zmarłej do
tej postaci, są różne: w wypadku nagrobka
Henryka jest to stosunek negatywny, w wy-
padku nagrobka Matyldy — pozytywny.
Ikonograficzne analogie do płyty Henry-
ka II są różne, pochodzą z różnych dziedzin
rzeźby — do tej gałęzi sztuki ograniczymy
się — i pozwalają nam wyjaśnić zasadniczą
treść tego układu.
Zbliżony układ postaci stojącej na drugiej,
która leży pod jej stopami lub u stóp, spoty-
kamy przede wszystkim w przedstawieniach
alegorii cnót; atakują one często przy pomocy
długiej broni postacie symbolizujące występki.
Dobrym i powszechnie znanym przykładem
są posągi z północnego portalu zachodniej
fasady katedry w Strasbourg, powstałe w cza-
sie po roku 1280 49. Zbliżony układ mają także
niektóre przedstawienia osób świętych, w róż-
nych zresztą odmianach. W wypadku św. Je-
rzego — rycerz atakuje pieszo lub konno przy
pomocy włóczni smoka, symbolizującego po-
gaństwo 50. Archanioł Michał, często różniący
się od świętego Jerzego jedynie posiadaniem
skrzydeł, atakuje szatana pod różnymi posta-
ciami, zwykle przy pomocy miecza 51. Pod sto-
pami innych świętych pojawia się często po-
stać ciemiężyciela osoby świętej, zwykle
sprawcy jej męczeństwa i śmierci. W wypad-
ku Katarzyny Aleksandryjskiej jest to cesarz
Maksencjusz 5Z.
48 Cień s ki, Z symboliki..., cz. I.; na stronach
51—62 mieszczą się interesujące rozważania autora na
temat motywu postaci ludzkiej pod stopami zmarłego
na nagrobku.
49 O. Sc hm i U, Gotische Skulpturen des Strass-
burger Munster, I—II, Frankfurt a. M. 1924, s. 20—
21; A. Feulner, T. Muller, Geschichte der
deutschen Plastik, (w:) Deutsche Kunstgeschichte, II,
Miinchen 1953, s. 149 nn.
50 L. R e a u, Iconographie de l'art chretien, III,
cz. 2, Paris 1958, s. 571 i nn.
51 R ś a u, op. cit., H, cz. 1, Paris 1956, s. 44 nn.
52 R e a u, op. cit, III, cz. 1, Paris 1958, s. 265.