DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Rozpędowski, Jerzy: Kościoły warowne na Śląsku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.13795#0071
JERZY ROZPĘDOWSKI (Wrocław)
WAROWNE KOŚCIOŁY NA ŚLĄSKU
Przez obwarowywanie luib inkastelowanie
kościoła rozumiemy przystosowywanie obiektu
do obrony. Polegało ono na wyposażeniu bu-
dowli w elementy obronne — krenelaże, ma-
chikuły, strzelnice, wieże — oraz obwody
warowne; wzbogacona o te elementy świąty-
nia stawała się organicznie ukształtowaną jed-
nostką obronną mogącą pełnić podwójną rolę:
obiektu kultu i warowni1.
W literaturze przedmiotu, a także w opra-
cowaniach traktujących ogólnie o architektu-
rze sakralnej czy militarnej, inkastelowanym
kościołom przypisywano wielką rolę. Nieraz
przesadnie podkreślano obronne walory świą-
tyń, wliczając przy tym w poczet kościołów
warownych te, które z obronnością nic wspól-
nego nie miały. Prawie w każdym kościele
romańskim z racji jego masywnej struktury
dopatrywano się zamku świadomie wznoszo-
nego, któremu, jak twierdzono, „starano się
od razu dać nie tylko religijną, ale i fortyfi-
kacyjną postać tak, aby ta twierdza moralnego
życia była zarazem fortecą zasłaniającą mate-
rialnie kraj" 2. Nawet nazwę kościół — kostel
próbowano wywodzić od kasztelu obronnego
castellum s.
1 J. Rozpędowski, Inkastelacja kościołów pol-
skich w średniowieczu, „Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki", XI 1966, z. 4, s. 353—376. Praca ni-
niejsza powstała na marginesie dyzertacji doktor-
skiej pisanej pod kierunkiem prof. dr. B. Guerąuin.
2 M. Sokołowski, G. W o r o b j e w, J. Zu-
brzycki, Kościoły i cmentarze warowne w Polsce,
„Sprawozdania Komisji do badania Historii Sztuki
w Polsce", VII, 1966, s. 519.
3 Nie kwestionując tutaj tego etymologicznego wy-
wodu słowa kościół, należy podkreślić, że genezy
jego można się dopatrywać w castellum, ale nie
w sensie materialnym, lecz przenośnym, symbolicz-
Studia przeprowadzone nad zagadnieniem
inkastelacji kościołów w średniowieczu i póź-
niej wskazują, że przypadki inkastelacji nie
były powszechne, jak też że nie była ona
łatwa do przeprowadzenia. Inkastelacja stano-
wiła pewne ustępstwo na rzecz świeckiej wła-
dzy i funkcji w budynku kultowym i jako taka
na ogół była źle widziana przez władze koś-
cielne, które zawsze dążyły do zachowania czy-
stości i nienaruszalności miejsc kultu 4. Musiały
rzeczywiście zaistnieć poważne przyczyny, dla
których decydowano się inkastelować lub bu-
dować od nowa obronne kościoły5.
Pierwsze wzmianki o próbach przystosowy-
wania kościołów do obrony na Śląsku znaj-
dujemy już w dokumentach z wieku XV,
z czasów wojen husyckich. Obwarowywanie
świątyń rejestrujemy także w wieku XVI,
kiedy to zagrożenie tureckie pobudziło całą
Europę do wzmożenia akcji fortyfikacyjnej.
Ostatnią falę inkastelacji o dużym zasięgu te-
rytorialnym notujemy na Śląsku w okresie
wojny trzydziestoletniej (1618—1648), kiedy to
powstaje dość liczna grupa inkastelowanych
świątyń, zapoznana w zasadzie przez dotych-
czasowych badaczy. Grupa tych fortyfikacji
jest wymownym źródłem informacji o sto-
sunkach społecznych i politycznych, panują-
cych na Śląsku w okresie wojen religijnych.
nym; castellum w znaczeniu warowni Boga — Nie-
bieskiej Jerozolimy, por. R o z p ę d o w's k i, Inkaste-
lacja kościołów..., s. 375.
4 Rozpędowski, Inkastelacja kościołów...,
s. 336.
5 Przyczyny powodujące przystosowywanie ko-
ściołów do obrony rozważono łącznie z problematyką
zeświecczania obiektów kultu w wyżej cytowanej
pracy. J. Rozpędowski, op. cit., s, 336,
WAROWNE KOŚCIOŁY NA ŚLĄSKU
Przez obwarowywanie luib inkastelowanie
kościoła rozumiemy przystosowywanie obiektu
do obrony. Polegało ono na wyposażeniu bu-
dowli w elementy obronne — krenelaże, ma-
chikuły, strzelnice, wieże — oraz obwody
warowne; wzbogacona o te elementy świąty-
nia stawała się organicznie ukształtowaną jed-
nostką obronną mogącą pełnić podwójną rolę:
obiektu kultu i warowni1.
W literaturze przedmiotu, a także w opra-
cowaniach traktujących ogólnie o architektu-
rze sakralnej czy militarnej, inkastelowanym
kościołom przypisywano wielką rolę. Nieraz
przesadnie podkreślano obronne walory świą-
tyń, wliczając przy tym w poczet kościołów
warownych te, które z obronnością nic wspól-
nego nie miały. Prawie w każdym kościele
romańskim z racji jego masywnej struktury
dopatrywano się zamku świadomie wznoszo-
nego, któremu, jak twierdzono, „starano się
od razu dać nie tylko religijną, ale i fortyfi-
kacyjną postać tak, aby ta twierdza moralnego
życia była zarazem fortecą zasłaniającą mate-
rialnie kraj" 2. Nawet nazwę kościół — kostel
próbowano wywodzić od kasztelu obronnego
castellum s.
1 J. Rozpędowski, Inkastelacja kościołów pol-
skich w średniowieczu, „Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki", XI 1966, z. 4, s. 353—376. Praca ni-
niejsza powstała na marginesie dyzertacji doktor-
skiej pisanej pod kierunkiem prof. dr. B. Guerąuin.
2 M. Sokołowski, G. W o r o b j e w, J. Zu-
brzycki, Kościoły i cmentarze warowne w Polsce,
„Sprawozdania Komisji do badania Historii Sztuki
w Polsce", VII, 1966, s. 519.
3 Nie kwestionując tutaj tego etymologicznego wy-
wodu słowa kościół, należy podkreślić, że genezy
jego można się dopatrywać w castellum, ale nie
w sensie materialnym, lecz przenośnym, symbolicz-
Studia przeprowadzone nad zagadnieniem
inkastelacji kościołów w średniowieczu i póź-
niej wskazują, że przypadki inkastelacji nie
były powszechne, jak też że nie była ona
łatwa do przeprowadzenia. Inkastelacja stano-
wiła pewne ustępstwo na rzecz świeckiej wła-
dzy i funkcji w budynku kultowym i jako taka
na ogół była źle widziana przez władze koś-
cielne, które zawsze dążyły do zachowania czy-
stości i nienaruszalności miejsc kultu 4. Musiały
rzeczywiście zaistnieć poważne przyczyny, dla
których decydowano się inkastelować lub bu-
dować od nowa obronne kościoły5.
Pierwsze wzmianki o próbach przystosowy-
wania kościołów do obrony na Śląsku znaj-
dujemy już w dokumentach z wieku XV,
z czasów wojen husyckich. Obwarowywanie
świątyń rejestrujemy także w wieku XVI,
kiedy to zagrożenie tureckie pobudziło całą
Europę do wzmożenia akcji fortyfikacyjnej.
Ostatnią falę inkastelacji o dużym zasięgu te-
rytorialnym notujemy na Śląsku w okresie
wojny trzydziestoletniej (1618—1648), kiedy to
powstaje dość liczna grupa inkastelowanych
świątyń, zapoznana w zasadzie przez dotych-
czasowych badaczy. Grupa tych fortyfikacji
jest wymownym źródłem informacji o sto-
sunkach społecznych i politycznych, panują-
cych na Śląsku w okresie wojen religijnych.
nym; castellum w znaczeniu warowni Boga — Nie-
bieskiej Jerozolimy, por. R o z p ę d o w's k i, Inkaste-
lacja kościołów..., s. 375.
4 Rozpędowski, Inkastelacja kościołów...,
s. 336.
5 Przyczyny powodujące przystosowywanie ko-
ściołów do obrony rozważono łącznie z problematyką
zeświecczania obiektów kultu w wyżej cytowanej
pracy. J. Rozpędowski, op. cit., s, 336,