DOI issue:
Rozprawy
DOI article:Rozpędowski, Jerzy: Kościoły warowne na Śląsku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.13795#0112
"Warowne kościoły na Śląsku
95
ŻRODŁA
woj. wrocławskie, pow. wrocławski
Kościół p.w. św. Krzyża powstał zapewne na po-
czątku XIII w., usytuowany jest na rozszerzającym
się placu przy odgałęzieniu drogi wiodącej do Lutyni.
Budowla romańska, orientowana, ceglana posiadała
prostokątną nawę, prezbiterium o planie zbliżonym
do kwadratu z absydą, obecnie nie istniejącą. Praw-
dopodobnie w okresie wojny trzydziestoletniej kościół
został otoczony murem obronnym z bastejami.
Cmentarz otaczają fortyfikacje z kamienia polne-
go, czworoboczne w planie o załamanej kurtynie pół-
nocnej, w której znajduje się dawna bramka zwień-
czona dekoracyjnym szczytem. Na narożach umoc-
nień założono cylindryczne basteje, otwarte do wnę-
trza (szerokość prześwitu ok. 1,5 m). Druga stara
furta zachowała się w murze wschodnim, trzecia za-
murowana w kurtynie południowej, od zewnątrz
wzmocnionej czterema skarpami. Wejście w kurty-
nie zachodniej przebite zostało w czasach później-
szych. Mur grubości 0,52 m posadowiony jest na
płytkim fundamencie z kamienia polnego. Wysokość
kurtyn, mierząc od zewnątrz, sięga ok. 2,5 m, wień-
czy je skośny daszek o spadku do wnętrza cmenta-
rza. Strzelnice klinowe umieszczono w jednym rzę-
dzie ok. 0,50 m nad poziomem cmentarza. Do czasów
dzisiejszych zachowało się ich dwadzieścia. Wyloty
strzelnic prostokątne, 0,15 X 0,60 m; wnęki szerokie
0,32 m, uformowane z cegły o wymiarach 80 — 85 X
120—130 X 240—260 mm, przykrywają płaskie kamie-
nie. Cylindryczne basteje o średnicy wewnętrznej
ok. 3 m, podobnie jak i kurtyny zbudowane są z ka-
mienia polnego. Każda z czterech bastej miała po trzy
promieniście ustawione strzelnice. Kształt i sposób
ich wykonania podobny jak w kurtynach.
Literatura: Lutsch, II, s. 463; Bimler, I, s. 76 n.; Z. Swie-
chowski, Architektura na Śląsku do polowy XIII w.,
Warszawa 1955, s. 92 n.; T. kozaczewski, Jednonawowe
kościoły romańskie na Śląsku, „Zeszyty Naukowe Poli-
techniki Wrocławskiej. Architektura", II, 1957, tabl. I.
Ilustracje: 48, 87, 88, 89.
ŻÓRAWINA
woj. wrocławskie, pow. wrocławski
Kościół p.w. św. Trójcy wzmiankowano w 1335 r.
Budowla położona w środku osady, nad strumieniem,
jest jednonawowa, murowana, z prostokątnym prez-
biterium. W fasadzie zachodniej na osi posiada wie-
żę z gotyckim ciosowym portalem. Przebudowana
w latach 1597—1602, zachowała dawną bryłę gotycką
wzbogaconą nowymi formami renesansu północnego.
Kościół wyłączony był z czynnej funkcji obronnej.
49. Żórawina. Obwarowania kościoła, 1. poł. XVII w.
Fortyfikację kościoła przeprowadzono otaczając
budynek czworobokiem wału ziemnego z bastionami
i głęboką fosą wypełnioną wodą. Bastiony są jedno-
stronne, tzn. każdy posiada tylko z jednej strony
czoło zakończone barkiem; drugie czoło bastionu sta-
nowi jedną linię z kurtyną, kurtyna łączy więc an-
guł bastionu z barkiem bastionu poprzedniego. Pro-
porcje czoła do kurtyny na dłuższych bokach — ok.
1:6, na krótszych — 1:5. Wały posiadają anguły
ostrokątne ok. 60°; pierwotnie zaopatrzone były
w przedpiersia, po których ślady zachowały się przy
płd.-wsch. bastionie. Wejście na wały prowadziło po-
chylnią założoną tuż przy bramie murowanej, umiesz-
czonej w połowie kurtyny południowej. Wysokość
wałów w stosunku do terenu cmentarza wynosi
1,70 m, w stosunku do dna fosy — 5,5 m. Szerokość
wału w najwęższym miejscu, tuż obok barku bastio-
nu — 6 m, długość barku — 4 m, długość czoła —
30 m, długości kurtyn — 37 i 83 m. Jak wynika
z map katastralnych, obok kościoła w części północ-
no-zachodniej znajdował się budynek dworu, który
rozebrano w 1880 r.
Wszyscy autorzy, omawiający kościół w Żórawinie,
dopatrują się istnienia dworu już w XVII w.; czy ist-
niał on tu już wtedy rzeczywiście, powinny rozstrzy-
gnąć badania archeologiczne. Nie jest wykluczone,
że dwór widoczny na dziewiętnastowiecznej karto-
grafii i ikonografii mógł powstać w czasach później-
szych niż obwarowania kościoła.
Literatura: Lutsch, II, s. 449 n.; Gellhorn, s. 39, 73, il. 26
(plan sytuacyjny); Bimler, II, s. 62; Rozpędowski, s. 40
nn.
Ilustracje: 49.
95
ŻRODŁA
woj. wrocławskie, pow. wrocławski
Kościół p.w. św. Krzyża powstał zapewne na po-
czątku XIII w., usytuowany jest na rozszerzającym
się placu przy odgałęzieniu drogi wiodącej do Lutyni.
Budowla romańska, orientowana, ceglana posiadała
prostokątną nawę, prezbiterium o planie zbliżonym
do kwadratu z absydą, obecnie nie istniejącą. Praw-
dopodobnie w okresie wojny trzydziestoletniej kościół
został otoczony murem obronnym z bastejami.
Cmentarz otaczają fortyfikacje z kamienia polne-
go, czworoboczne w planie o załamanej kurtynie pół-
nocnej, w której znajduje się dawna bramka zwień-
czona dekoracyjnym szczytem. Na narożach umoc-
nień założono cylindryczne basteje, otwarte do wnę-
trza (szerokość prześwitu ok. 1,5 m). Druga stara
furta zachowała się w murze wschodnim, trzecia za-
murowana w kurtynie południowej, od zewnątrz
wzmocnionej czterema skarpami. Wejście w kurty-
nie zachodniej przebite zostało w czasach później-
szych. Mur grubości 0,52 m posadowiony jest na
płytkim fundamencie z kamienia polnego. Wysokość
kurtyn, mierząc od zewnątrz, sięga ok. 2,5 m, wień-
czy je skośny daszek o spadku do wnętrza cmenta-
rza. Strzelnice klinowe umieszczono w jednym rzę-
dzie ok. 0,50 m nad poziomem cmentarza. Do czasów
dzisiejszych zachowało się ich dwadzieścia. Wyloty
strzelnic prostokątne, 0,15 X 0,60 m; wnęki szerokie
0,32 m, uformowane z cegły o wymiarach 80 — 85 X
120—130 X 240—260 mm, przykrywają płaskie kamie-
nie. Cylindryczne basteje o średnicy wewnętrznej
ok. 3 m, podobnie jak i kurtyny zbudowane są z ka-
mienia polnego. Każda z czterech bastej miała po trzy
promieniście ustawione strzelnice. Kształt i sposób
ich wykonania podobny jak w kurtynach.
Literatura: Lutsch, II, s. 463; Bimler, I, s. 76 n.; Z. Swie-
chowski, Architektura na Śląsku do polowy XIII w.,
Warszawa 1955, s. 92 n.; T. kozaczewski, Jednonawowe
kościoły romańskie na Śląsku, „Zeszyty Naukowe Poli-
techniki Wrocławskiej. Architektura", II, 1957, tabl. I.
Ilustracje: 48, 87, 88, 89.
ŻÓRAWINA
woj. wrocławskie, pow. wrocławski
Kościół p.w. św. Trójcy wzmiankowano w 1335 r.
Budowla położona w środku osady, nad strumieniem,
jest jednonawowa, murowana, z prostokątnym prez-
biterium. W fasadzie zachodniej na osi posiada wie-
żę z gotyckim ciosowym portalem. Przebudowana
w latach 1597—1602, zachowała dawną bryłę gotycką
wzbogaconą nowymi formami renesansu północnego.
Kościół wyłączony był z czynnej funkcji obronnej.
49. Żórawina. Obwarowania kościoła, 1. poł. XVII w.
Fortyfikację kościoła przeprowadzono otaczając
budynek czworobokiem wału ziemnego z bastionami
i głęboką fosą wypełnioną wodą. Bastiony są jedno-
stronne, tzn. każdy posiada tylko z jednej strony
czoło zakończone barkiem; drugie czoło bastionu sta-
nowi jedną linię z kurtyną, kurtyna łączy więc an-
guł bastionu z barkiem bastionu poprzedniego. Pro-
porcje czoła do kurtyny na dłuższych bokach — ok.
1:6, na krótszych — 1:5. Wały posiadają anguły
ostrokątne ok. 60°; pierwotnie zaopatrzone były
w przedpiersia, po których ślady zachowały się przy
płd.-wsch. bastionie. Wejście na wały prowadziło po-
chylnią założoną tuż przy bramie murowanej, umiesz-
czonej w połowie kurtyny południowej. Wysokość
wałów w stosunku do terenu cmentarza wynosi
1,70 m, w stosunku do dna fosy — 5,5 m. Szerokość
wału w najwęższym miejscu, tuż obok barku bastio-
nu — 6 m, długość barku — 4 m, długość czoła —
30 m, długości kurtyn — 37 i 83 m. Jak wynika
z map katastralnych, obok kościoła w części północ-
no-zachodniej znajdował się budynek dworu, który
rozebrano w 1880 r.
Wszyscy autorzy, omawiający kościół w Żórawinie,
dopatrują się istnienia dworu już w XVII w.; czy ist-
niał on tu już wtedy rzeczywiście, powinny rozstrzy-
gnąć badania archeologiczne. Nie jest wykluczone,
że dwór widoczny na dziewiętnastowiecznej karto-
grafii i ikonografii mógł powstać w czasach później-
szych niż obwarowania kościoła.
Literatura: Lutsch, II, s. 449 n.; Gellhorn, s. 39, 73, il. 26
(plan sytuacyjny); Bimler, II, s. 62; Rozpędowski, s. 40
nn.
Ilustracje: 49.