DOI Artikel:
Banaś, Paweł: Studia nad śląską architekturą protestancką 2. połowy XVII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13797#0066
PAWEŁ BANAŚ (WROCŁAW)
STUDIA NAD ŚLĄSKĄ ARCHITEKTURĄ PROTESTANCKĄ
2. POŁOWY XVII WIEKU*
WSTĘP
Zainteresowania polskiej historii sztuki podejmują-
cej w okresie ostatniego dwudziestopięciolecia prace
badawcze nad sztuką śląską koncentrowały się w pierw-
szym rzędzie na problemach średniowiecza, pozosta-
wiając — z różnych powodów — wiele z dorobku
śląskiej sztuki nowożytnej na marginesie studiów l.
Badania nad tym okresem utrudniał między innymi
fakt, iż wiele wartościowych zespołów dzieł powsta-
łych w wieku XVI, XVIII czy XVIII należy do kręgu
kultury protestanckiej, która w zasadzie, zwłaszcza
jeśli idzie o twory sztuk plastycznych, nie była dotąd
właściwie przedmiotem dociekań polskiej humani-
styki 2.
Na wyjątkowe znaczenie śląskiej architektury pro-
testanckiej zwracali już uwagę niemieccy badacze.
Powstałe przed kilkudziesięciu laty próby, tak szcze-
gółowych monograficznych, jak i syntetyzujących opra-
cowań w wielu wypadkach uległy nieuchronnej dezak-
tualizacji. Zmieniły się bowiem nie tylko metody ba-
dawcze i kryteria ocen, ale i zubożał materiał fakto-
graficzny.
Szereg pilniejszych zadań bowiem oraz brak właści-
wego rozeznania w olbrzymim materiale zabytkowym
Śląska powodowały, że w pierwszych latach po zakoń-
* Rozprawa niniejsza stanowi poszerzoną wersję pracy dok-
torskiej przygotowanej w 1968 r. na Uniwersytecie Jagielloń-
skim pod kierunkiem prof. dr. Adama Bochnaka. Panu Pro-
motorowi jak i Panom Recenzentom: doc. dr. Marcinowi
Bukowskiemu, prof. dr. Lechowi Kalinowskiemu i doc. dr. Mie-
czysławowi Zlatowi pragnę na tym miejscu złożyć serdeczne
podziękowania za szereg wnikliwych uwag i uzupełnień.
M. Z lat, Polskie badania nad sztuką śląską w latach
1945-1964, „Biuletyn Historii Sztuki", XXVII (1965), s. 93-104.
Pierwszą i jak doląd jedyną publikacją, w której ramach
szerzej rozważano związki dzieła sztuki z rozprzestrzeniającym
się i utrwalającym swe pozycje na Śląsku nowym wyznaniem,
jest rozprawa B. Steinborn, Malowane epitafia mieszczań-
skie na Śląsku w latach 1520-1962, Roczniki Sztuki Śląskiej,
IV, (1967), s. 7-125.
czeniu działań wojennych nie zajmowano się zabez-
pieczaniem obiektów architektury protestanckiej,
które w związku z emigracją ludności niemieckiej —
w przeważającej mierze wyznania luterańskiego —
pozostawały bez stałej opieki.
Pewien procent tych budowli przejęły wprawdzie
nowo powstałe parafie katolickie, lecz szereg za-
biegów adaptacyjnych, zmierzających do przysto-
sowania zastanego wnętrza do potrzeb odmiennego
kultu (częściowa likwidacja empor, przenoszenie am-
bony znad ołtarza, wstawianie ołtarzy bocznych, usu-
nięcie chrzcielnicy do kruchty kościelnej itd.), spra-
wiło, iż zatraciły one, niekiedy już bezpowrotnie,
swój pierwotny charakter. Do chwili obecnej — mimo
podejmowanych ostatnio prób — procesu niszczenia
kilkudziesięciu zagrożonych budynków nie dało się
opanować. W tej sytuacji sprawą szczególnej wagi
okazała się inwentaryzacja zagrożonych lub niewłaści-
wie użytkowanych obiektów3.
Zagrożenie wielu wartościowych dzieł i zmiana
charakteru ich wnętrza stanowiły ważki argument
przemawiający za koniecznością podjęcia prac badaw-
czych nad śląską architekturą protestancką. Szczegó-
łowa penetracja bogatego jeszcze materiału pozwala
3 Dzięki pomocy Konserwatora Wojewódzkiego we Wroc-
ławiu i życzliwej współpracy Katedry Architektury Polskiej
Politechniki Wrocławskiej zgromadziłem materiał w postaci
dokumentacji fotograficznej i pomiarowej, z którego część
wykorzystana została w niniejszej pracy. Na niebezpieczeństwo
kompleksowej zagłady obiektów architektury protestanckiej
na Śląsku zwracałem uwagę w artykule Kościoły poewangelic-
kie na terenie woj. wrocławskiego. Stan zachowania. Problemy
konserwatorskie, „Ochrona Zabytków", XIX (1966), nr 4,
s. 23-31. W chwili obecnej podany w artykule stan zachowania
wymaga już poważnych korekt, między innymi ostatecznemu
zniszczeniu uległ kościół w Twardocicach (pow. złotoryjski),
rozebrano jeden z tzw. kościołów granicznych w Ryczeniu
(pow. górowski).
STUDIA NAD ŚLĄSKĄ ARCHITEKTURĄ PROTESTANCKĄ
2. POŁOWY XVII WIEKU*
WSTĘP
Zainteresowania polskiej historii sztuki podejmują-
cej w okresie ostatniego dwudziestopięciolecia prace
badawcze nad sztuką śląską koncentrowały się w pierw-
szym rzędzie na problemach średniowiecza, pozosta-
wiając — z różnych powodów — wiele z dorobku
śląskiej sztuki nowożytnej na marginesie studiów l.
Badania nad tym okresem utrudniał między innymi
fakt, iż wiele wartościowych zespołów dzieł powsta-
łych w wieku XVI, XVIII czy XVIII należy do kręgu
kultury protestanckiej, która w zasadzie, zwłaszcza
jeśli idzie o twory sztuk plastycznych, nie była dotąd
właściwie przedmiotem dociekań polskiej humani-
styki 2.
Na wyjątkowe znaczenie śląskiej architektury pro-
testanckiej zwracali już uwagę niemieccy badacze.
Powstałe przed kilkudziesięciu laty próby, tak szcze-
gółowych monograficznych, jak i syntetyzujących opra-
cowań w wielu wypadkach uległy nieuchronnej dezak-
tualizacji. Zmieniły się bowiem nie tylko metody ba-
dawcze i kryteria ocen, ale i zubożał materiał fakto-
graficzny.
Szereg pilniejszych zadań bowiem oraz brak właści-
wego rozeznania w olbrzymim materiale zabytkowym
Śląska powodowały, że w pierwszych latach po zakoń-
* Rozprawa niniejsza stanowi poszerzoną wersję pracy dok-
torskiej przygotowanej w 1968 r. na Uniwersytecie Jagielloń-
skim pod kierunkiem prof. dr. Adama Bochnaka. Panu Pro-
motorowi jak i Panom Recenzentom: doc. dr. Marcinowi
Bukowskiemu, prof. dr. Lechowi Kalinowskiemu i doc. dr. Mie-
czysławowi Zlatowi pragnę na tym miejscu złożyć serdeczne
podziękowania za szereg wnikliwych uwag i uzupełnień.
M. Z lat, Polskie badania nad sztuką śląską w latach
1945-1964, „Biuletyn Historii Sztuki", XXVII (1965), s. 93-104.
Pierwszą i jak doląd jedyną publikacją, w której ramach
szerzej rozważano związki dzieła sztuki z rozprzestrzeniającym
się i utrwalającym swe pozycje na Śląsku nowym wyznaniem,
jest rozprawa B. Steinborn, Malowane epitafia mieszczań-
skie na Śląsku w latach 1520-1962, Roczniki Sztuki Śląskiej,
IV, (1967), s. 7-125.
czeniu działań wojennych nie zajmowano się zabez-
pieczaniem obiektów architektury protestanckiej,
które w związku z emigracją ludności niemieckiej —
w przeważającej mierze wyznania luterańskiego —
pozostawały bez stałej opieki.
Pewien procent tych budowli przejęły wprawdzie
nowo powstałe parafie katolickie, lecz szereg za-
biegów adaptacyjnych, zmierzających do przysto-
sowania zastanego wnętrza do potrzeb odmiennego
kultu (częściowa likwidacja empor, przenoszenie am-
bony znad ołtarza, wstawianie ołtarzy bocznych, usu-
nięcie chrzcielnicy do kruchty kościelnej itd.), spra-
wiło, iż zatraciły one, niekiedy już bezpowrotnie,
swój pierwotny charakter. Do chwili obecnej — mimo
podejmowanych ostatnio prób — procesu niszczenia
kilkudziesięciu zagrożonych budynków nie dało się
opanować. W tej sytuacji sprawą szczególnej wagi
okazała się inwentaryzacja zagrożonych lub niewłaści-
wie użytkowanych obiektów3.
Zagrożenie wielu wartościowych dzieł i zmiana
charakteru ich wnętrza stanowiły ważki argument
przemawiający za koniecznością podjęcia prac badaw-
czych nad śląską architekturą protestancką. Szczegó-
łowa penetracja bogatego jeszcze materiału pozwala
3 Dzięki pomocy Konserwatora Wojewódzkiego we Wroc-
ławiu i życzliwej współpracy Katedry Architektury Polskiej
Politechniki Wrocławskiej zgromadziłem materiał w postaci
dokumentacji fotograficznej i pomiarowej, z którego część
wykorzystana została w niniejszej pracy. Na niebezpieczeństwo
kompleksowej zagłady obiektów architektury protestanckiej
na Śląsku zwracałem uwagę w artykule Kościoły poewangelic-
kie na terenie woj. wrocławskiego. Stan zachowania. Problemy
konserwatorskie, „Ochrona Zabytków", XIX (1966), nr 4,
s. 23-31. W chwili obecnej podany w artykule stan zachowania
wymaga już poważnych korekt, między innymi ostatecznemu
zniszczeniu uległ kościół w Twardocicach (pow. złotoryjski),
rozebrano jeden z tzw. kościołów granicznych w Ryczeniu
(pow. górowski).