DOI Artikel:
Stankiewicz, Daniela: Konserwacja późnogotyckiego obrazu ze sceną "Zwiastowania"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.13797#0157
Konserwacja późnogotyckiego obrazu ze sceną Zwiastowania
93
się odsłonić na złotej tarczy czarnego orła ze srebr-
nym półksiężycem na piersiach i skrzydłach (il. 13).
Ostatnim etapem pracy było usunięcie przemalo-
wań z tajemniczego torsu w mitrze, wyłaniającego
się spoza muru, na dalszym planie malowidła. Tutaj
natrafiono na trzy warstwy przemalowań: pierwsza,
wierzchnia w kolorze brunatnym, druga — brązu po-
złotniczego (pochodząca zapewne z czasów wspomnia-
nej na s. 92 restauracji) i trzecia — ugier z dodatkiem
bieli. Pod tymi trzema warstwami kryła się doskonale
zachowana postać św. Jadwigi, trzymającej w prawym
ręku model kościoła, stojąca nie za murem, lecz tuż
za św. Bartłomiejem i św. Janem. Dlatego też usunię-
cie domalowanego w renesansie muru scaliło teraz
kompozycyjnie tę część malowidła, budzącą do-
tychczas wiele zastrzeżeń (il. 14, 15).
Po odsłonięciu oryginalnych partii malowidła prze-
prowadzono dalsze zabiegi konserwatorskie,, jak od-
każanie i impregnacja odwrocia obrazu, uzupełnienie
kitem i retusz ubytków warstwy malarskiej, oczyszcze-
nie powierzchni malowidła i zawerniksowanie. Czar-
nego przemalowania znajdującego się na obrzeżu
ramy nie usuwano z uwagi na szczątkowe tylko za-
chowanie oryginalnej warstwy malarskiej (w kolorze
czerwonym).
Odkrycie w trakcie prac konserwatorskich dwu
tak istotnych postaci — św. Jadwigi i młodego męż-
czyzny na pierwszym planie — skłania do podjęcia
próby ustalenia pierwotnej treści malowidła. Młody
mężczyzna wydaje się być bowiem głównym bohate-
rem obrazu. Wskazuje na to nie tylko umieszczenie
tej postaci na pierwszym planie, ale i — przede wszyst-
kim — orędujący gest świętego Bartłomieja, jakim
zdaje się on prezentować młodzieńca ukazującemu
się w obłoku, w górze obrazu, Bogu Ojcu. Niewątpliwie
problemowi temu poświęcone będzie osobne studium,
wymagające bardziej wnikliwych badań historycznych.
Na tym miejscu pragnę się ograniczyć do hipotetycz-
nych wniosków nasuwających się przy analizie iko-
nograficznej stanu obecnego.
Najbardziej frapującą zdaje się być postać właśnie
owego młodzieńca. Wydawać by się mogło, iż herb
jest tutaj dostatecznym atrybutem dla jego określe-
nia. W rzeczywistości jednak emblemat herbowy bez
klejnotu, z potraktowanym tak ogólnikowo orłem
piastowskim, mówić może jedynie o książęcym po-
chodzeniu klęczącego młodzieńca, będącego z pew-
nością przedstawicielem rodu Piastów śląskich. Prze-
mawia za tym chyba w sposób rozstrzygający obec-
ność na obrazie wizerunku św. Bartłomieja, który
był patronem śląskich Piastów. Występujący obok
św. Bartłomieja św. Jan Chrzciciel, będący patronem
diecezji wrocławskiej, i św. Jadwiga — patronka Ślą-
ska, świadczą dodatkowo o śląskim rodowodzie tego
malowidła. Ci ostatni spotykani są często na średnio-
wiecznych epitafiach śląskich, by wymienić przykła-
dowo epitafium ze sceną Ukrzyżowania z pocz. XVI w.2
znajdujące się w Muzeum Śląskim, czy dwa epitafia
kanoników z końca XV w. będące w Muzeum Archi-
diecezjalnym we Wrocławiu3 (il. 16, 17, 18).
Dodatkowe trudności w badaniach nad ikonogra-
fią naszego obrazu sprawia brak dokładniejszych da-
nych odnośnie do jego proweniencji. Do zbiorów
Muzeum Śląskiego zabytek ten przeszedł z dawnego
wrocławskiego Muzem Rzemiosł Artystycznych, na-
tomiast skąd go tam przejęto — nie wiadomo. Rocz-
niki tego muzeum podają niestety jedynie w sposób
sumaryczny informacje o przejmowaniu zabytków
sztuki średniowiecznej z kościołów śląskich. Np. w wy-
kazie inwentarzowym z roku 18794 podano ogólnie,
że w muzeum tym znajdowało się 111 epitafiów i tablic
herbowych zmarłych, w tym osiem sztuk z XV wieku.
Kalesse w swoim przewodniku po zbiorach Kunst-
gewerbe Museum z roku 18835 określa nasz obraz
następująco: „Die Votivtafel des Herzogs Wentzel von
Sagan f 1488, Goldgrundbild mit Verkiindigung, Barto-
lomeus, Johannes d. Tauf. und Hedwig". W drugim
wydaniu tegoż przewodnika z roku 1891, poprawio-
nym przez Luchsa6, czytamy: „Votivbild der Ver-
kundigung mit den Aposteln Bartolomeus, Johannes
und hl. Hedwig, nebst Donatorenfamilie des Herzogs
Wentzel von Sagan f 1488". W czasie, kiedy powstały
obie te wzmianki, postać głównego „donatora" nie
była widoczna. Musiały więc wówczas istnieć inne
źródła dotyczące tego dzieła, na podstawie których
autorzy przewodników wiązali je z księciem Wacła-
wem żagańskim. Znamienny jest fakt, że obraz ten
określono jako wotywny, mimo iż w tym czasie
postać właściwego fundatora nie była widoczna,
a kompozycja z klęczącymi szeregami rodziny mie-
szczańskiej musiała oddziaływać jako epitafium. Po-
2 Malarz śląski, epitafium ze sceną Ukrzyżowania, pocz.
XVI w. Muzeum Śląskie, Dział Śląskiej Sztuki Średniowiecz-
nej, nr inw. XI-216.
3 Malarz śląski, epitafium kanonika Sauermanna, koniec
XV w., Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu, nr inw. 8;
malarz śląski, epitafium ze sceną Wniebowzięcia Panny Marii,
koniec XV w. Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu, nr
inw. 10.
* „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift", II (1879), s. 370,
Bericht 41.
5 E. Kalesse, Fiihrer durch die Sammlungen des Museums
schlesisches Altertiimer in Breslau, Breslau 1883, s. 14.
6 [E. Luchs], Fiihrer durch die Sammlungen des Museums
schlesischer Altertiimer in Breslau, Breslau 1891, s. 25,
93
się odsłonić na złotej tarczy czarnego orła ze srebr-
nym półksiężycem na piersiach i skrzydłach (il. 13).
Ostatnim etapem pracy było usunięcie przemalo-
wań z tajemniczego torsu w mitrze, wyłaniającego
się spoza muru, na dalszym planie malowidła. Tutaj
natrafiono na trzy warstwy przemalowań: pierwsza,
wierzchnia w kolorze brunatnym, druga — brązu po-
złotniczego (pochodząca zapewne z czasów wspomnia-
nej na s. 92 restauracji) i trzecia — ugier z dodatkiem
bieli. Pod tymi trzema warstwami kryła się doskonale
zachowana postać św. Jadwigi, trzymającej w prawym
ręku model kościoła, stojąca nie za murem, lecz tuż
za św. Bartłomiejem i św. Janem. Dlatego też usunię-
cie domalowanego w renesansie muru scaliło teraz
kompozycyjnie tę część malowidła, budzącą do-
tychczas wiele zastrzeżeń (il. 14, 15).
Po odsłonięciu oryginalnych partii malowidła prze-
prowadzono dalsze zabiegi konserwatorskie,, jak od-
każanie i impregnacja odwrocia obrazu, uzupełnienie
kitem i retusz ubytków warstwy malarskiej, oczyszcze-
nie powierzchni malowidła i zawerniksowanie. Czar-
nego przemalowania znajdującego się na obrzeżu
ramy nie usuwano z uwagi na szczątkowe tylko za-
chowanie oryginalnej warstwy malarskiej (w kolorze
czerwonym).
Odkrycie w trakcie prac konserwatorskich dwu
tak istotnych postaci — św. Jadwigi i młodego męż-
czyzny na pierwszym planie — skłania do podjęcia
próby ustalenia pierwotnej treści malowidła. Młody
mężczyzna wydaje się być bowiem głównym bohate-
rem obrazu. Wskazuje na to nie tylko umieszczenie
tej postaci na pierwszym planie, ale i — przede wszyst-
kim — orędujący gest świętego Bartłomieja, jakim
zdaje się on prezentować młodzieńca ukazującemu
się w obłoku, w górze obrazu, Bogu Ojcu. Niewątpliwie
problemowi temu poświęcone będzie osobne studium,
wymagające bardziej wnikliwych badań historycznych.
Na tym miejscu pragnę się ograniczyć do hipotetycz-
nych wniosków nasuwających się przy analizie iko-
nograficznej stanu obecnego.
Najbardziej frapującą zdaje się być postać właśnie
owego młodzieńca. Wydawać by się mogło, iż herb
jest tutaj dostatecznym atrybutem dla jego określe-
nia. W rzeczywistości jednak emblemat herbowy bez
klejnotu, z potraktowanym tak ogólnikowo orłem
piastowskim, mówić może jedynie o książęcym po-
chodzeniu klęczącego młodzieńca, będącego z pew-
nością przedstawicielem rodu Piastów śląskich. Prze-
mawia za tym chyba w sposób rozstrzygający obec-
ność na obrazie wizerunku św. Bartłomieja, który
był patronem śląskich Piastów. Występujący obok
św. Bartłomieja św. Jan Chrzciciel, będący patronem
diecezji wrocławskiej, i św. Jadwiga — patronka Ślą-
ska, świadczą dodatkowo o śląskim rodowodzie tego
malowidła. Ci ostatni spotykani są często na średnio-
wiecznych epitafiach śląskich, by wymienić przykła-
dowo epitafium ze sceną Ukrzyżowania z pocz. XVI w.2
znajdujące się w Muzeum Śląskim, czy dwa epitafia
kanoników z końca XV w. będące w Muzeum Archi-
diecezjalnym we Wrocławiu3 (il. 16, 17, 18).
Dodatkowe trudności w badaniach nad ikonogra-
fią naszego obrazu sprawia brak dokładniejszych da-
nych odnośnie do jego proweniencji. Do zbiorów
Muzeum Śląskiego zabytek ten przeszedł z dawnego
wrocławskiego Muzem Rzemiosł Artystycznych, na-
tomiast skąd go tam przejęto — nie wiadomo. Rocz-
niki tego muzeum podają niestety jedynie w sposób
sumaryczny informacje o przejmowaniu zabytków
sztuki średniowiecznej z kościołów śląskich. Np. w wy-
kazie inwentarzowym z roku 18794 podano ogólnie,
że w muzeum tym znajdowało się 111 epitafiów i tablic
herbowych zmarłych, w tym osiem sztuk z XV wieku.
Kalesse w swoim przewodniku po zbiorach Kunst-
gewerbe Museum z roku 18835 określa nasz obraz
następująco: „Die Votivtafel des Herzogs Wentzel von
Sagan f 1488, Goldgrundbild mit Verkiindigung, Barto-
lomeus, Johannes d. Tauf. und Hedwig". W drugim
wydaniu tegoż przewodnika z roku 1891, poprawio-
nym przez Luchsa6, czytamy: „Votivbild der Ver-
kundigung mit den Aposteln Bartolomeus, Johannes
und hl. Hedwig, nebst Donatorenfamilie des Herzogs
Wentzel von Sagan f 1488". W czasie, kiedy powstały
obie te wzmianki, postać głównego „donatora" nie
była widoczna. Musiały więc wówczas istnieć inne
źródła dotyczące tego dzieła, na podstawie których
autorzy przewodników wiązali je z księciem Wacła-
wem żagańskim. Znamienny jest fakt, że obraz ten
określono jako wotywny, mimo iż w tym czasie
postać właściwego fundatora nie była widoczna,
a kompozycja z klęczącymi szeregami rodziny mie-
szczańskiej musiała oddziaływać jako epitafium. Po-
2 Malarz śląski, epitafium ze sceną Ukrzyżowania, pocz.
XVI w. Muzeum Śląskie, Dział Śląskiej Sztuki Średniowiecz-
nej, nr inw. XI-216.
3 Malarz śląski, epitafium kanonika Sauermanna, koniec
XV w., Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu, nr inw. 8;
malarz śląski, epitafium ze sceną Wniebowzięcia Panny Marii,
koniec XV w. Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu, nr
inw. 10.
* „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift", II (1879), s. 370,
Bericht 41.
5 E. Kalesse, Fiihrer durch die Sammlungen des Museums
schlesisches Altertiimer in Breslau, Breslau 1883, s. 14.
6 [E. Luchs], Fiihrer durch die Sammlungen des Museums
schlesischer Altertiimer in Breslau, Breslau 1891, s. 25,