Studia nad śląską architekturą protestancką 2. połowy XVII wieku

17

jęciem, dzięki napływowi rzemieślników różnych spe-
cjalności rozwijały się niewielkie dotąd ośrodki, jak
Zduny czy Wschowa, powstawały nowe miasta, np. Bo-
janowo95. Poważny wpływ na rozwój wielkopolskich
obszarów przygranicznych miał również napływ licz-
nych gmin braci czeskich, którzy na długo przed
zakończeniem wojny, bo już w roku 1627, emigro-
wali z Czech i którzy w sprzyjających warunkach
tworzyli żywotne środowisko wyznaniowe i intelek-
tualne, przede wszystkim w Lesznie. Proces emigracji
na ziemie polskie gwałtownie został zahamowany
przez wypadki wojny ze Szwecją. Nie mniej liczna rze-
sza uchodźców śląskich zaludniała obszary Łużyc
i Brandenburgii.

Mimo błyskotliwych sukcesów militarnych w ostat-
niej fazie wojny Szwedzi nie zdołali ugruntować swych
wpływów na Śląsku i w rezultacie przetargów poko-
jowych dzielnicę tę ostatecznie wcielono w obszar
monarchii habsburskiej. Ponieważ jednak obowiązy-
wała nadal zasada pokoju augsburskiego — te re-
zultaty polityczne sprawiały, że sytuacja wyznaniowa
przedstawiała się nader skomplikowanie96.

Z rozważań naszych wyłączyć wypadnie Śląsk Górny
i Cieszyński oraz Ziemię Kłodzką, gdzie środowisko
protestanckie było znacznie słabsze niż na pozosta-
łych obszarach i gdzie już od roku 1627, choć ze
zmiennym powodzeniem, prowadzona była akcja peł-
nej restytucji religii katolickiej, uniemożliwiająca pro-
testantom podjęcie jakichkolwiek prac w zakresie
budownictwa kultowego. Księstwa świdnickie, jawor-
skie, głogowskie i wrocławskie (bez miasta Wrocławia)
przeszły pod bezpośrednią administrację Habsburgów
(il. 2). Pozostałe księstwa zachowały tymczasowo
swobody wyznaniowe. Na terenach Żagańskiego, któ-
re bezpośrednio po wojnie było własnością Augusta
Lobkowitza, tolerowano praktyki protestanckie do
roku 1668 — to jest do momentu śmierci żony Augusta,
Zofii, primo voto Sulzbach, która sama była ewan-
geliczką. Swoboda wyznaniowa zakłócona jedynie
drobnymi ekscesami panowała również w Oleśnic-
kiem, znajdującym się w posiadaniu Sylwiusza Nim-
roda97.

Akcja kontrreformatorska objęła natomiast księ-
stwo ziębickie, będące w tym czasie własnością ka-

95 Historia Śląska, op. cit., s. 368 nn.

96 Griinhagen, op. cit., s. 305 nn.; Anders, Geschichte...,
s. 99 nn. Teksty paragrafów traktatu pokojowego dotyczące
Śląska cytuje między innymi J. Berg, Die Geschichte der ge-
waltsamen Wegnahme der evangelischen Kirchen u. Kirchen-
giiter in den Fiirstentiimern Schweidnitz u. Jauer wahrend des
siebzehnten Jahrhunderts, Bieslau 1854, s. 51-52.

97 Historia Śląska, op. cit., s. 399; Starzewska, op. cit.,
.s 26 nn.

tolika, hrabiego Jana Weigharda. Największy śląski
obszar swobód wyznaniowych stanowiły przez kilka-
dziesiąt lat po zakończeniu wojny dziedziczne księstwa
piastowskie Legnicy, Brzegu i Wołowa. Na tym te-
renie reakcja katolicka daje znać o sobie dopiero po
śmierci ostatniego z rodu Piastów śląskich — księcia
Jerzego Wilhelma, w roku 1675.

Po zawarciu traktatu pokojowego wstrzymano się
z likwidacją organizacji Kościoła protestanckiego do
momentu ustąpienia wojsk szwedzkich. Formy akcji
likwidacyjnej regulował specjalny edykt cesarski98.
Komisji rewindykacyjnej, w której uczestniczyli obok
reprezentanta władzy cesarskiej przedstawiciele Koś-
cioła katolickiego, towarzyszyły oddziały zbrojne. Ko-
misja rozpoczęła działalność zimą 1650-1651, przemie-
rzając obszary przejętych księstw, rugując pastorów,
a na ich miejsce osadzając duchownych katolickich.
Protestanci śląscy praktycznie nie mieli żadnego wpły-
wu na powstałą sytuację i ograniczali się nieomal wy-
łącznie do form biernego oporu. Na obszarze księ-
stwa świdnicko-jaworskiego istniały miejscowości,
zamieszkane wyłącznie przez protestantów, a Daniel
Czepko, ówczesny poeta i pisarz historyczny, dowo-
dził, że w całym księstwie świdnickim, nie licząc klasz-
torów, zaledwie 115 dorosłych mężczyzn było wyzna-
nia katolickiego ". W tym samym czasie rugi obej-
mują księstwo wrocławskie, gdzie odbierano prote-
stantom również te kościoły, które należały do gmin
miejskich Wrocławia, lecz znajdowały się poza obrę-
bem murów miejskich 10°. Zdaniem Andersa, w wyni-
ku kilkumiesięcznej akcji odebrano na obszarze Ślą-
ską, wraz z kościołami przejętymi w czasie działań
wojennych, około 1100 obiektów, natomiast w po-
siadaniu protestantów pozostało na terenie Wrocła-
wia, księstw piastowskich i Oleśnickiego około 350
kościołów 101.

Protestantom odbierano również i te kościoły,
które wznieśli samodzielnie lub też gruntownie prze-

98 Akcję przejęcia kościołów w oparciu o bogaty materiał
źródłowy, przytaczany częstokroć in extenso, omawia Berg
w pracy cytowanej w przyp. 96. Rozwinięcie problemu w opar-
ciu o źródła księstw żagańskiego i głogowskiego przynosi pu-
blikacja: J. Berg, Die Geschichte der schwersten Priifungszeit
der evangelischen Kirche Schlesiens wid der Oberlausitz das
ist Zeit von Einfiihrung der Reformation bis zur Besitznahme
Schlesiens durch Kónig Friedrich d. Gr., Jauer 1857. Problemami
tymi zajmuje się również szerzej Eberlein, op. cit., s. 31 nn.,
a w odniesieniu do księstw piastowskich I. Soffner, Die Kir-
chen-Reductionen in der Fiirstentiimern Liegnitz — Brieg — Wo-
hlau nach dem Tode des Herzogs Georg Wilhelm, „Zeitschrifr
des Vereins fur Geschichte Schlesiens", 20 (1886), s. 121-156.

99 Griinhagen, op. cit., s. 280.

100 Anders, Geschichte..., s. 107.

101 Anders, Geschichte..., s. 109.