DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Katedra unicka w Chełmie: o problemach badań nad architekturą sakralną Kościoła greckokatolickiego w XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22260#0211
Katedra unicka w Chełmie
207
świątyni (il. 2 — fragment miedziorytu przedstawiającego procesję z cudownym
obrazem podczas uroczystości koronacyjnych). Ilustracje dzieła Ryłły nie zostały
jednak w pełni wykorzystane w badaniach nad architekturą katedry. Odwołanie
się do tak ważnego źródła rodzi więc nadzieję na poszerzenie pola owych badań.
Mimo pewnych nieporadności rysunku i zaburzeń perspektywy ryciny
Rakowieckiego są bardzo drobiazgowe, co wzbudza zaufanie do precyzji ich
przekazu. Przy dokładnej analizie owych miedziorytów rodzą się jednak
wątpliwości trudne do jednoznacznego rozstrzygnięcia. Na ukośnym widoku
bryły katedry widzimy wyraźnie, że ramiona transeptu są zamknięte prostymi
ścianami bez artykulacji porządkowej. Pomiar katedry z r. 1836 (il. 4) ukazuje
zaś na zakończeniach ramion transeptu półkoliste apsydiole, które zachowały się
do dnia dzisiejszego. Należałoby zatem przypuszczać, że owe apsydiole wzniesio-
no przy okazji remontu katedry na początku w XIX. Ale podczas owego
remontu „oczyszczono" fasadę cerkwi z późnobarokowych detali, zmierzając do
powierzchownej klasycyzacji, pojawiają się więc wątpliwości, czy równocześnie
wzbogacano by bryłę budowli o elementy nadające jej płynny, rzeźbiarski
charakter, bliższy raczej architekturze późnego baroku niż neoklasycyzmu.
Sądzę, że przy obecnym stanie wiedzy nie zdołamy rozstrzygnąć, jaką formę
miały pierwotnie ramiona transeptu. Nie pozostaje więc nic innego, jak pominąć
te partie budowli przy szczegółowej analizie jej form.
Druga wątpliwość wiąże się z charakterystycznym zwieńczeniem kopuły
w formie efektownej korony, utrwalonym na rycinach. Nie wiemy, czy jest to
efemeryczna dekoracja, przygotowana na koronację obrazu chełmskiego, czy też
blaszana struktura związana na stałe z latarnią. Bardziej prawdopodobna
wydaje się druga wersja. Wśród rycin Rakowieckiego w dziele Ryłły dokumen-
tujących chełmską koronację znajdujemy bowiem przedstawienia bardzo boga-
tych dekoracji rozwieszonych w dolnej partii fasady. Miedzioryty ukazujące
bryłę katedry i jej całą fasadę nie dokumentują tego efemerycznego wystroju.
Można więc przypuszczać, że przedstawiono na nich tylko te detale, które były
powiązane na stałe z architekturą świątyni15.
***
Niniejsze rozważania nie są próbą monografii katedry chełmskiej. Chciał-
bym zawrzeć w nich kilka uwag na temat dziejów tej budowli, jej architektury,
a także miejsca tej świątyni w dziejach architektury unickiej w Polsce w w. XVIII.
W wielu przypadkach poprzestanę tylko na postawieniu pewnych pytań, na
które nie można chyba dać jednoznacznej odpowiedzi. Z taką niemożnością
spotykamy się jednak bardzo często w badaniach nad architekturą unicką. Jej
przyczyną są tragiczne losy grekokatolików w XIX i XX wieku, a zwłaszcza
zrujnowanie lub przebudowy licznych cerkwi oraz rozproszenie dokumentów
likwidowanych kurii biskupich i kasowanych monasterów bazyliańskich16.
207
świątyni (il. 2 — fragment miedziorytu przedstawiającego procesję z cudownym
obrazem podczas uroczystości koronacyjnych). Ilustracje dzieła Ryłły nie zostały
jednak w pełni wykorzystane w badaniach nad architekturą katedry. Odwołanie
się do tak ważnego źródła rodzi więc nadzieję na poszerzenie pola owych badań.
Mimo pewnych nieporadności rysunku i zaburzeń perspektywy ryciny
Rakowieckiego są bardzo drobiazgowe, co wzbudza zaufanie do precyzji ich
przekazu. Przy dokładnej analizie owych miedziorytów rodzą się jednak
wątpliwości trudne do jednoznacznego rozstrzygnięcia. Na ukośnym widoku
bryły katedry widzimy wyraźnie, że ramiona transeptu są zamknięte prostymi
ścianami bez artykulacji porządkowej. Pomiar katedry z r. 1836 (il. 4) ukazuje
zaś na zakończeniach ramion transeptu półkoliste apsydiole, które zachowały się
do dnia dzisiejszego. Należałoby zatem przypuszczać, że owe apsydiole wzniesio-
no przy okazji remontu katedry na początku w XIX. Ale podczas owego
remontu „oczyszczono" fasadę cerkwi z późnobarokowych detali, zmierzając do
powierzchownej klasycyzacji, pojawiają się więc wątpliwości, czy równocześnie
wzbogacano by bryłę budowli o elementy nadające jej płynny, rzeźbiarski
charakter, bliższy raczej architekturze późnego baroku niż neoklasycyzmu.
Sądzę, że przy obecnym stanie wiedzy nie zdołamy rozstrzygnąć, jaką formę
miały pierwotnie ramiona transeptu. Nie pozostaje więc nic innego, jak pominąć
te partie budowli przy szczegółowej analizie jej form.
Druga wątpliwość wiąże się z charakterystycznym zwieńczeniem kopuły
w formie efektownej korony, utrwalonym na rycinach. Nie wiemy, czy jest to
efemeryczna dekoracja, przygotowana na koronację obrazu chełmskiego, czy też
blaszana struktura związana na stałe z latarnią. Bardziej prawdopodobna
wydaje się druga wersja. Wśród rycin Rakowieckiego w dziele Ryłły dokumen-
tujących chełmską koronację znajdujemy bowiem przedstawienia bardzo boga-
tych dekoracji rozwieszonych w dolnej partii fasady. Miedzioryty ukazujące
bryłę katedry i jej całą fasadę nie dokumentują tego efemerycznego wystroju.
Można więc przypuszczać, że przedstawiono na nich tylko te detale, które były
powiązane na stałe z architekturą świątyni15.
***
Niniejsze rozważania nie są próbą monografii katedry chełmskiej. Chciał-
bym zawrzeć w nich kilka uwag na temat dziejów tej budowli, jej architektury,
a także miejsca tej świątyni w dziejach architektury unickiej w Polsce w w. XVIII.
W wielu przypadkach poprzestanę tylko na postawieniu pewnych pytań, na
które nie można chyba dać jednoznacznej odpowiedzi. Z taką niemożnością
spotykamy się jednak bardzo często w badaniach nad architekturą unicką. Jej
przyczyną są tragiczne losy grekokatolików w XIX i XX wieku, a zwłaszcza
zrujnowanie lub przebudowy licznych cerkwi oraz rozproszenie dokumentów
likwidowanych kurii biskupich i kasowanych monasterów bazyliańskich16.