DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Katedra unicka w Chełmie: o problemach badań nad architekturą sakralną Kościoła greckokatolickiego w XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.22260#0212
208
Piotr Krasny
W takiej sytuacji lepiej odnotować po prostu nieliczne znane fakty, rezygnując
z uzupełnienia tych danych przez przesadne spekulacje.
Prawosławna katedra chełmska powstała w w. XIII. Historia tej budowli
niema większego znaczenia dla naszych rozważań, poprzestanę więc tylko na jej
ogólnym zarysowaniu. W r. 1250 książę Daniel Romanowicz przeniósł z Doro-
huska do Chełma biskupstwo prawosławne. Po r. 1255 władca ten zbudował
okazałą cerkiew katedralną p.w. Bogurodzicy. Świątynia ta zasłynęła jako
sanktuarium cudownej ikony Matki Boskiej zwanej Chełmską. W latach
1638—40 rozbudowano cerkiew z związku z założeniem przy niej klasztoru
Bazylianów17.
Dzieje budowy nowej katedry chełmskiej w w. XVIII są — według
powszechnego przekonania — dość dobrze znane. Okazuje się jednak, że
wszystkie prace na ten temat opierają się niemal wyłącznie na wspomnianym już
monumentalnym dziele biskupa Ryłły o koronacji obrazu Matki Boskiej
Chełmskiej. Owa księga zawiera rzeczywiście liczne informacje o „fabryce"
katedry. Przekazy dotyczące rozpoczęcia tych prac dostarczają jednak sprzecz-
nych informacji.
Około r. 1700 „obfite łaski na tym miejscu świadczone pobudziły
Zakonników Świętego Bazylego Wielkiego, że dla wygody gromadnie przybywa-
jącego ludu o rozszerzeniu cerkwi myśleć poczęli, albowiem starodawna, oprócz
szczupłości swojej, przez dawność znacznie nadrujnowana była. Ksiądz Józef
Lewicki, będąc wówczas superiorem w klasztorze chełmskim, a potym biskupem
chełmskim, te tak święte myśli zaczął do skutku przyprowadzać, że z różnymi
dobrodziejami miejsca tego świętego naradziwszy się [...] poboczne kaplice
rozszerzać zaczął". Biskup zamierzał przeprowadzić przy katedrze jeszcze inne
prace, których musiał jednak poniechać wskutek braku funduszy18.
Przebudowę katedry przeprowadzoną przez Lewickiego uznano zatem za
niewystarczającą dla podniesienia okazałości świątyni. Jej „architektura była
staroświecka i dla złych fundamentów sklepienia z wielkim niebezpieczeństwem
zapadnięcia porysowały się. J(aśnie) W(ielmożny) J(ego)mość Ks(iądz) Filip
Wołodkowicz, teraźniejszy Metropolita, bywszy chełmskim biskupem, przykład-
ną zdjęty gorliwością, w r. 1735 z gruntu staroświeckie mury rozwalić, a doskonałą
architekturą tegowieczną wspaniałą wymurować bazylikę [nakazał]"19.
W innym miejscu Ryłło podaje wszakże odmienną datę rozpoczęcia budowy
nowej katedry i inne przyczyny leżące u podstaw tej „fabryki". W r. 1738 biskup
Wołodkowicz, poparty przez sejmik szlachty ziemi chełmskiej, uzyskał zgodę
stolicy apostolskiej na koronację cudownej ikony Matki Boskiej Chełmskiej.
„Wpadła zatem myśl świątobliwa [...] Wołodkowiczowi [...] ażeby ro[z]szerzył
katedrę tutejszą chełmską, tak dla szczupłości swojej, jako dla starożytności
murów reparacji potrzebującą. W tymże roku, gdy ro[z]szerzać katedrę zaczęto,
postrzeżono, iż w wielkim niebezpieczeństwie zawalenia się całej fabryki mury
zostają, a zatym powzięto radę ze wszystkim rozwaliwszy staroświecką katedrę,
nową wymurować [...] Fabryka dla różnych przypadków, jako dla niedostar-
Piotr Krasny
W takiej sytuacji lepiej odnotować po prostu nieliczne znane fakty, rezygnując
z uzupełnienia tych danych przez przesadne spekulacje.
Prawosławna katedra chełmska powstała w w. XIII. Historia tej budowli
niema większego znaczenia dla naszych rozważań, poprzestanę więc tylko na jej
ogólnym zarysowaniu. W r. 1250 książę Daniel Romanowicz przeniósł z Doro-
huska do Chełma biskupstwo prawosławne. Po r. 1255 władca ten zbudował
okazałą cerkiew katedralną p.w. Bogurodzicy. Świątynia ta zasłynęła jako
sanktuarium cudownej ikony Matki Boskiej zwanej Chełmską. W latach
1638—40 rozbudowano cerkiew z związku z założeniem przy niej klasztoru
Bazylianów17.
Dzieje budowy nowej katedry chełmskiej w w. XVIII są — według
powszechnego przekonania — dość dobrze znane. Okazuje się jednak, że
wszystkie prace na ten temat opierają się niemal wyłącznie na wspomnianym już
monumentalnym dziele biskupa Ryłły o koronacji obrazu Matki Boskiej
Chełmskiej. Owa księga zawiera rzeczywiście liczne informacje o „fabryce"
katedry. Przekazy dotyczące rozpoczęcia tych prac dostarczają jednak sprzecz-
nych informacji.
Około r. 1700 „obfite łaski na tym miejscu świadczone pobudziły
Zakonników Świętego Bazylego Wielkiego, że dla wygody gromadnie przybywa-
jącego ludu o rozszerzeniu cerkwi myśleć poczęli, albowiem starodawna, oprócz
szczupłości swojej, przez dawność znacznie nadrujnowana była. Ksiądz Józef
Lewicki, będąc wówczas superiorem w klasztorze chełmskim, a potym biskupem
chełmskim, te tak święte myśli zaczął do skutku przyprowadzać, że z różnymi
dobrodziejami miejsca tego świętego naradziwszy się [...] poboczne kaplice
rozszerzać zaczął". Biskup zamierzał przeprowadzić przy katedrze jeszcze inne
prace, których musiał jednak poniechać wskutek braku funduszy18.
Przebudowę katedry przeprowadzoną przez Lewickiego uznano zatem za
niewystarczającą dla podniesienia okazałości świątyni. Jej „architektura była
staroświecka i dla złych fundamentów sklepienia z wielkim niebezpieczeństwem
zapadnięcia porysowały się. J(aśnie) W(ielmożny) J(ego)mość Ks(iądz) Filip
Wołodkowicz, teraźniejszy Metropolita, bywszy chełmskim biskupem, przykład-
ną zdjęty gorliwością, w r. 1735 z gruntu staroświeckie mury rozwalić, a doskonałą
architekturą tegowieczną wspaniałą wymurować bazylikę [nakazał]"19.
W innym miejscu Ryłło podaje wszakże odmienną datę rozpoczęcia budowy
nowej katedry i inne przyczyny leżące u podstaw tej „fabryki". W r. 1738 biskup
Wołodkowicz, poparty przez sejmik szlachty ziemi chełmskiej, uzyskał zgodę
stolicy apostolskiej na koronację cudownej ikony Matki Boskiej Chełmskiej.
„Wpadła zatem myśl świątobliwa [...] Wołodkowiczowi [...] ażeby ro[z]szerzył
katedrę tutejszą chełmską, tak dla szczupłości swojej, jako dla starożytności
murów reparacji potrzebującą. W tymże roku, gdy ro[z]szerzać katedrę zaczęto,
postrzeżono, iż w wielkim niebezpieczeństwie zawalenia się całej fabryki mury
zostają, a zatym powzięto radę ze wszystkim rozwaliwszy staroświecką katedrę,
nową wymurować [...] Fabryka dla różnych przypadków, jako dla niedostar-