DOI article:
Krasny, Piotr: Katedra unicka w Chełmie: o problemach badań nad architekturą sakralną Kościoła greckokatolickiego w XVIII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.22260#0215
Katedra unicka w Chełmie
211
szczyty, rozpadła się kopuła, a po jakimś czasie runęły także sklepienia.
Ówczesny biskup włodzimierski Leon Załęski podjął niebawem remont świątyni,
a właściwie całkowitą przebudowę średniowiecznej cerkwi, którą uważał za
staroświecką32. Nie znamy dokładnych dat owej „fabryki", można jednak
przypuszczać, że zasadnicze prace przeprowadzono przed rokiem 1705, w któ-
rym na terytorium Polski wkroczyły wojska rosyjskie. Piotr I po masakrze
bazylianów w Połocku zapowiedział, że rozprawi się z biskupem Załęskim,
sprawującym wówczas urząd metropolity kijowskiego rit. graeci. Stanowcza
obietnica tego władcy („nie będę carem, jeśli go nie powieszę") spowodowała, że
biskup wyjechał natychmiast do Saksonii, gdzie przebywał aż do ostatecznego
opuszczenia Polski przez wojska rosyjskie. Niebawem po powrocie do kraju
Załęski zmarł (1708) i został pochowany w odnowionej przez siebie katedrze33.
W XIX w. katedra włodzimierska popadła w ruinę, a następnie została po
raz kolejny przebudowana zyskując formy nawiązujące do średniowiecznej
architektury bizantyńsko-ruskiej34. Wygląd barokowej świątyni został utrwalo-
ny na kilku dziewiętnastowiecznych drzeworytach (iL 7)35. Wszystkie te ryciny
ukazują rozsypujące się mury cerkwi pozbawionej dachów i hełmów wież,
a niektóre partie budynku nikną na nich wśród drzew i okolicznej zabudowy.
Z analizy owych przedstawień możemy jednak wnioskować, że była to stosun-
kowo niewielka świątynia bazylikowa, z dwuprzęsłowym korpusem, transeptem
i wydłużonym prezbiterium, po którego bokach znajdowały się dwa aneksy
(pastoforia lub zakrystie). Fasadę katedry ujmowały dwie masywne wieże36,
a sylwetę budynku wzbogacały trójkątne szczyty. Z przekazów archiwalnych
przywoływanych przez N.A. Teodorowicza wynika, że w krzyżu katedry
wznosiła się kopuła37.
Cerkiew ta przypominała więc liczne kościoły rzymskokatolickie, wzno-
szone w Rzeczypospolitej około r. 1700 w formie dwuwieżowych bazylik
o masywnej bryle i surowym opracowaniu elewacji. Charakterystycznym
elementem tej budowli były wieże o ciężkich proporcjach, z górnymi kondygna-
cjami na planie ośmioboku. Na narożniki owych górnych partii wież nałożono
pilastry lub lizeny, a znajdujące się pomiędzy nimi okna otoczono listwowymi
obramieniami. Ukształtowane w taki sposób wieże przypominają wieże cerkwi
Bazylianów w Zamościu (1690—99), a także kościoła parafialnego w Uhnowie
(konsekrowanego w r. 1695) i kościoła Pijarów w Warężu (ukończonego
w r. 1698), a więc budowli łączonych z Janem Michałem Linkiem i Wojciechem
Lenartowiczem38. Warto zaznaczyć, że Waręż i Uhnów znajdują się w pobliżu
Włodzimierza. Jest więc bardzo prawdopodobne, że monumentalne dwu-
wieżowe fasady tych świątyń posłużyły za wzór dla opracowania frontowej
elewacji katedry.
Przebudowana katedra we Włodzimierzu dość szybko zaczęła wywierać
znaczący wpływ na architekturę cerkiewną w najbliższej okolicy. Podczas
wizytacji kanonicznej w latach 1725—27 odnotowano tylko w północnej części
diecezji włodzimierskiej kilka drewnianych cerkwi z dwoma wieżami w fasadzie
211
szczyty, rozpadła się kopuła, a po jakimś czasie runęły także sklepienia.
Ówczesny biskup włodzimierski Leon Załęski podjął niebawem remont świątyni,
a właściwie całkowitą przebudowę średniowiecznej cerkwi, którą uważał za
staroświecką32. Nie znamy dokładnych dat owej „fabryki", można jednak
przypuszczać, że zasadnicze prace przeprowadzono przed rokiem 1705, w któ-
rym na terytorium Polski wkroczyły wojska rosyjskie. Piotr I po masakrze
bazylianów w Połocku zapowiedział, że rozprawi się z biskupem Załęskim,
sprawującym wówczas urząd metropolity kijowskiego rit. graeci. Stanowcza
obietnica tego władcy („nie będę carem, jeśli go nie powieszę") spowodowała, że
biskup wyjechał natychmiast do Saksonii, gdzie przebywał aż do ostatecznego
opuszczenia Polski przez wojska rosyjskie. Niebawem po powrocie do kraju
Załęski zmarł (1708) i został pochowany w odnowionej przez siebie katedrze33.
W XIX w. katedra włodzimierska popadła w ruinę, a następnie została po
raz kolejny przebudowana zyskując formy nawiązujące do średniowiecznej
architektury bizantyńsko-ruskiej34. Wygląd barokowej świątyni został utrwalo-
ny na kilku dziewiętnastowiecznych drzeworytach (iL 7)35. Wszystkie te ryciny
ukazują rozsypujące się mury cerkwi pozbawionej dachów i hełmów wież,
a niektóre partie budynku nikną na nich wśród drzew i okolicznej zabudowy.
Z analizy owych przedstawień możemy jednak wnioskować, że była to stosun-
kowo niewielka świątynia bazylikowa, z dwuprzęsłowym korpusem, transeptem
i wydłużonym prezbiterium, po którego bokach znajdowały się dwa aneksy
(pastoforia lub zakrystie). Fasadę katedry ujmowały dwie masywne wieże36,
a sylwetę budynku wzbogacały trójkątne szczyty. Z przekazów archiwalnych
przywoływanych przez N.A. Teodorowicza wynika, że w krzyżu katedry
wznosiła się kopuła37.
Cerkiew ta przypominała więc liczne kościoły rzymskokatolickie, wzno-
szone w Rzeczypospolitej około r. 1700 w formie dwuwieżowych bazylik
o masywnej bryle i surowym opracowaniu elewacji. Charakterystycznym
elementem tej budowli były wieże o ciężkich proporcjach, z górnymi kondygna-
cjami na planie ośmioboku. Na narożniki owych górnych partii wież nałożono
pilastry lub lizeny, a znajdujące się pomiędzy nimi okna otoczono listwowymi
obramieniami. Ukształtowane w taki sposób wieże przypominają wieże cerkwi
Bazylianów w Zamościu (1690—99), a także kościoła parafialnego w Uhnowie
(konsekrowanego w r. 1695) i kościoła Pijarów w Warężu (ukończonego
w r. 1698), a więc budowli łączonych z Janem Michałem Linkiem i Wojciechem
Lenartowiczem38. Warto zaznaczyć, że Waręż i Uhnów znajdują się w pobliżu
Włodzimierza. Jest więc bardzo prawdopodobne, że monumentalne dwu-
wieżowe fasady tych świątyń posłużyły za wzór dla opracowania frontowej
elewacji katedry.
Przebudowana katedra we Włodzimierzu dość szybko zaczęła wywierać
znaczący wpływ na architekturę cerkiewną w najbliższej okolicy. Podczas
wizytacji kanonicznej w latach 1725—27 odnotowano tylko w północnej części
diecezji włodzimierskiej kilka drewnianych cerkwi z dwoma wieżami w fasadzie