DOI article:
Krasny, Piotr: Katedra unicka w Chełmie: o problemach badań nad architekturą sakralną Kościoła greckokatolickiego w XVIII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.22260#0214
210
Piotr Krasny
Taki stan rzeczy nie jest niczym szczególnym na tle dziejów architektury
polskiej w. XVIII. Wiemy bowiem, jak wielką trudność stanowi rozróżnienie
dzieł Kaspra Bażanki i Karola Antoniego Baya28. Ostatnia monografia Jana de
Witte29 rozwiewa chyba nadzieje na przekonującą, spójną charakterystykę stylu
tego architekta. Musimy po prostu pogodzić się z myślą, że architektura już
w XVIII w. uległa tak silnej unifikacji, iż analiza formalna okazuje się zawodna
przy próbach atrybucyjnych.
***
Można żywić nadzieję, że drobiazgowa monografia architektury Pawła
Antoniego Fontany pozwoli na dokładne określenie zasobu form stosowanych
przez tego artystę. Trudno jednak zakładać, że taka wiedza pozwoli na
rozwiązanie problemu autorstwa katedry chełmskiej. Musimy bowiem pamię-
tać, że szczegółowa analiza architektury owej cerkwi jest w zasadzie niemoż-
liwa. Kolejne, często dość daleko idące przebudowy katedry chełmskiej spra-
wiają bowiem, iż nie jesteśmy w stanie odtworzyć w pełni pierwotnego wyglądu
tej świątyni. Przedmiotem analizy może być zatem przede wszystkim ogólny
układ przestrzenny katedry i jej bryła. W przypadku detalu architektonicznego
należy się skupić na jedynym wiarygodnym przekazie ikonograficznym
z w. XVIII, czyli ograniczyć się do pierwotnego opracowania fasady katedry.
Układ przestrzenny katedry chełmskiej i kompozycja jej fasady były oparte
na rozwiązaniach stosowanych już wcześniej w architekturze sakralnej Kościoła
wschodniego na ziemiach Rzeczypospolitej.
W latach 1632—38 wzniesiono prawosławną cerkiew Św. Ducha w Wilnie
w formie okazałej bazyliki z transeptem, sytuując w krzyżu świątyni kopułę na
wyniosłym bębnie. W dość osobliwy sposób opracowano cerkiewną fasadę,
która jest znacznie węższa od korpusu i dość nieorganicznie związana z bryłą
budowli. Trzeba wszakże zauważyć, że fasadę tę ujmują dwie wieżyczki o dość
rachitycznym wolumenie30.
Według kroniki lwowskich bazylianów „starożytna" katedra Św. Jura
(zburzona w latach czterdziestych w. XVIII) miała okazałą fasadę z dwiema
wieżami. Wieże te nie powstały zapewne podczas budowy katedry w XIV w.,
można więc przypuszczać, iż wzniesiono je przy okazji jednej z przebudów
katedry w XVII w. lub na początku następnego stulecia31, gdy świątynia należała
jeszcze do wiernych prawosławnych.
Najstarszą katedrą unicką, przebudowaną gruntownie w formie bazyliki
z dwuwieżową fasadą, jest prawdopodobnie świątynia we Włodzimierzu Wołyń-
skim. Budowla ta została wzniesiona w XII w. przez księcia Mścisława
Izasławicza i przetrwała bez poważniejszych przebudów do r. 1683, kiedy uległa
poważnym zniszczeniom podczas wielkiego pożaru miasta. Według opisu
zawartego w wizytacji kanonicznej spłonął wówczas dach katedry, rozsypały się
Piotr Krasny
Taki stan rzeczy nie jest niczym szczególnym na tle dziejów architektury
polskiej w. XVIII. Wiemy bowiem, jak wielką trudność stanowi rozróżnienie
dzieł Kaspra Bażanki i Karola Antoniego Baya28. Ostatnia monografia Jana de
Witte29 rozwiewa chyba nadzieje na przekonującą, spójną charakterystykę stylu
tego architekta. Musimy po prostu pogodzić się z myślą, że architektura już
w XVIII w. uległa tak silnej unifikacji, iż analiza formalna okazuje się zawodna
przy próbach atrybucyjnych.
***
Można żywić nadzieję, że drobiazgowa monografia architektury Pawła
Antoniego Fontany pozwoli na dokładne określenie zasobu form stosowanych
przez tego artystę. Trudno jednak zakładać, że taka wiedza pozwoli na
rozwiązanie problemu autorstwa katedry chełmskiej. Musimy bowiem pamię-
tać, że szczegółowa analiza architektury owej cerkwi jest w zasadzie niemoż-
liwa. Kolejne, często dość daleko idące przebudowy katedry chełmskiej spra-
wiają bowiem, iż nie jesteśmy w stanie odtworzyć w pełni pierwotnego wyglądu
tej świątyni. Przedmiotem analizy może być zatem przede wszystkim ogólny
układ przestrzenny katedry i jej bryła. W przypadku detalu architektonicznego
należy się skupić na jedynym wiarygodnym przekazie ikonograficznym
z w. XVIII, czyli ograniczyć się do pierwotnego opracowania fasady katedry.
Układ przestrzenny katedry chełmskiej i kompozycja jej fasady były oparte
na rozwiązaniach stosowanych już wcześniej w architekturze sakralnej Kościoła
wschodniego na ziemiach Rzeczypospolitej.
W latach 1632—38 wzniesiono prawosławną cerkiew Św. Ducha w Wilnie
w formie okazałej bazyliki z transeptem, sytuując w krzyżu świątyni kopułę na
wyniosłym bębnie. W dość osobliwy sposób opracowano cerkiewną fasadę,
która jest znacznie węższa od korpusu i dość nieorganicznie związana z bryłą
budowli. Trzeba wszakże zauważyć, że fasadę tę ujmują dwie wieżyczki o dość
rachitycznym wolumenie30.
Według kroniki lwowskich bazylianów „starożytna" katedra Św. Jura
(zburzona w latach czterdziestych w. XVIII) miała okazałą fasadę z dwiema
wieżami. Wieże te nie powstały zapewne podczas budowy katedry w XIV w.,
można więc przypuszczać, iż wzniesiono je przy okazji jednej z przebudów
katedry w XVII w. lub na początku następnego stulecia31, gdy świątynia należała
jeszcze do wiernych prawosławnych.
Najstarszą katedrą unicką, przebudowaną gruntownie w formie bazyliki
z dwuwieżową fasadą, jest prawdopodobnie świątynia we Włodzimierzu Wołyń-
skim. Budowla ta została wzniesiona w XII w. przez księcia Mścisława
Izasławicza i przetrwała bez poważniejszych przebudów do r. 1683, kiedy uległa
poważnym zniszczeniom podczas wielkiego pożaru miasta. Według opisu
zawartego w wizytacji kanonicznej spłonął wówczas dach katedry, rozsypały się