DOI Artikel:
Krasny, Piotr: Katedra Sw. Jura we Lwowie a tradycyjna architektura cerkiewna Rusi Czerownej
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.25724#0072
70
Piotr Krasny
Można zatem stwierdzić, że stosowanie schematu świątyni krzyżowo-kopułowej
było przejawem ciągłości w architekturze cerkiewnej Rusi Koronnej, nie przerwanej
przyjęciem unii przez tamtejszych prawosławnych. Taki schemat w czystej postaci
był zapewne zbyt skromny, aby zastosować go w katedrze, która miała konkurować
pod względem wspaniałości rozwiązań architektonicznych ze świątynią łacińskich
arcybiskupów lwowskich40. Zapewne dlatego fundator i architekt cerkwi sięgnęli po
bardziej złożone rozwiązania przestrzenne, wypracowane w barokowej architekturze
zachodnioeuropejskiej. Wydaje się jednak, że nawiązując w cerkwi świętojurskiej do
dość bogatego układu Kollegienkirche, wybrano świadomie wzór, z którego można
było wyabstrahować łatwo krzyżowo-kopułowy kształt charakterystyczny dla ruskich
cerkwi prawosławnych.
W architekturze salzburskiego kościoła pojawiło się jeszcze jedno rozwiązanie,
które zaadaptowano - jak sądzę - we lwowskiej katedrze, utożsamiając je z motywem
charakterystycznym dla tradycyjnej sztuki cerkiewnej. Monumentalną kopułę zaskle-
piającą przęsło krzyżowe i cztery małe, „ślepe” kopułki nad otaczającymi je aneksami
można było skojarzyć łatwo z pięcioma „głowami”, wieńczącymi często cerkwie
prawosławne. Efektownym przykładem zastosowania tego rozwiązania w cerkwi
prawosławnej na ziemiach ruskich Korony jest świątynia monasteru w Niskienni-
czach (il. 8)41, wzniesiona około r. 1643. Pod koniec w. XVII zbudowano pięć wiel-
kich kopuł nad krzyżową cerkwią prawosławnego monasteru bazylianów w Ławrowie
(il. 9)42. Trzeba jednak stwierdzić, że zwyczaj wieńczenia cerkwi pięcioma kopułami
nie był zbyt rozpowszechniony w nowożytnej sakralnej architekturze prawosławnej
Rusi Czerwonej i Wołynia, a po przyjęciu unii na tych terenach zarzucono go niemal
zupełnie.
W ręce duchownych, którzy podporządkowali się wówczas władzy papieża, tra-
fiło jednak dzieło, w którym można było odnaleźć bardzo interesujące wyjaśnienie
symboliki tego rozwiązania architektonicznego. W najlepszej biografii unickiego
męczennika bł. Jozafata Kuncewicza, wydanej przez biskupa chełmskiego Jakuba
Suszę w r. 1667, znajdujemy informację, że podczas remontu katedry w Połocku,
arcybiskup polecił usunąć cztery małe kopułki wieńczące katedrę, a zarazem podjął
remont środkowej okazałej kopuły. Mieszkańcy Połocka mieli skomentować te dzia-
łami słowami, które Susza przełożył w następujący sposób na łacinę: „ąuattor patriar-
ches per turres denotantes ab ecclesia reiectos, papam ąuintum, per mediam turrim
signantum, adeo extolli et ornari”43 44. W owej wypowiedzi, poddanej chyba przez Su-
szę retorycznej stylizacji, specyficzne prawosławne rozwiązanie architektoniczne
nabrało zatem interpretacji zgodnej z duchem Unii Brzeskiej. Dominacja kopuły cen-
40 Zob. J.T. Petrus, Domus Sapiantiae Leopoliensis, [w:] SKW, t. 3, red. J.K. Ostrowski, Kraków 1998, s.
230-231.
41 Wołyniak fJ.M. Giżycki], Spis klasztorów unickich bazylianów w województwie wołyńskim, Kraków
1905, s. 67; J. Kowalczyk, Znaczenie wzorów Giovanniego Battisty Montano dla architektury barokowej
w Polsce i na Litwie, ,,BHS”, 62, 2000, s. 43-44, il. 55, 56.
42 B. Cjio6ozuih, LjepKGu yxpaiuu. PlepeMucbKa jnapxin, JlbBiB 1998, s. 591-592 (tu bibliografia licznych
opracowań poświęconych cerkwi w Ławrowie).
44 Susza, op. cit., s. 53.
Piotr Krasny
Można zatem stwierdzić, że stosowanie schematu świątyni krzyżowo-kopułowej
było przejawem ciągłości w architekturze cerkiewnej Rusi Koronnej, nie przerwanej
przyjęciem unii przez tamtejszych prawosławnych. Taki schemat w czystej postaci
był zapewne zbyt skromny, aby zastosować go w katedrze, która miała konkurować
pod względem wspaniałości rozwiązań architektonicznych ze świątynią łacińskich
arcybiskupów lwowskich40. Zapewne dlatego fundator i architekt cerkwi sięgnęli po
bardziej złożone rozwiązania przestrzenne, wypracowane w barokowej architekturze
zachodnioeuropejskiej. Wydaje się jednak, że nawiązując w cerkwi świętojurskiej do
dość bogatego układu Kollegienkirche, wybrano świadomie wzór, z którego można
było wyabstrahować łatwo krzyżowo-kopułowy kształt charakterystyczny dla ruskich
cerkwi prawosławnych.
W architekturze salzburskiego kościoła pojawiło się jeszcze jedno rozwiązanie,
które zaadaptowano - jak sądzę - we lwowskiej katedrze, utożsamiając je z motywem
charakterystycznym dla tradycyjnej sztuki cerkiewnej. Monumentalną kopułę zaskle-
piającą przęsło krzyżowe i cztery małe, „ślepe” kopułki nad otaczającymi je aneksami
można było skojarzyć łatwo z pięcioma „głowami”, wieńczącymi często cerkwie
prawosławne. Efektownym przykładem zastosowania tego rozwiązania w cerkwi
prawosławnej na ziemiach ruskich Korony jest świątynia monasteru w Niskienni-
czach (il. 8)41, wzniesiona około r. 1643. Pod koniec w. XVII zbudowano pięć wiel-
kich kopuł nad krzyżową cerkwią prawosławnego monasteru bazylianów w Ławrowie
(il. 9)42. Trzeba jednak stwierdzić, że zwyczaj wieńczenia cerkwi pięcioma kopułami
nie był zbyt rozpowszechniony w nowożytnej sakralnej architekturze prawosławnej
Rusi Czerwonej i Wołynia, a po przyjęciu unii na tych terenach zarzucono go niemal
zupełnie.
W ręce duchownych, którzy podporządkowali się wówczas władzy papieża, tra-
fiło jednak dzieło, w którym można było odnaleźć bardzo interesujące wyjaśnienie
symboliki tego rozwiązania architektonicznego. W najlepszej biografii unickiego
męczennika bł. Jozafata Kuncewicza, wydanej przez biskupa chełmskiego Jakuba
Suszę w r. 1667, znajdujemy informację, że podczas remontu katedry w Połocku,
arcybiskup polecił usunąć cztery małe kopułki wieńczące katedrę, a zarazem podjął
remont środkowej okazałej kopuły. Mieszkańcy Połocka mieli skomentować te dzia-
łami słowami, które Susza przełożył w następujący sposób na łacinę: „ąuattor patriar-
ches per turres denotantes ab ecclesia reiectos, papam ąuintum, per mediam turrim
signantum, adeo extolli et ornari”43 44. W owej wypowiedzi, poddanej chyba przez Su-
szę retorycznej stylizacji, specyficzne prawosławne rozwiązanie architektoniczne
nabrało zatem interpretacji zgodnej z duchem Unii Brzeskiej. Dominacja kopuły cen-
40 Zob. J.T. Petrus, Domus Sapiantiae Leopoliensis, [w:] SKW, t. 3, red. J.K. Ostrowski, Kraków 1998, s.
230-231.
41 Wołyniak fJ.M. Giżycki], Spis klasztorów unickich bazylianów w województwie wołyńskim, Kraków
1905, s. 67; J. Kowalczyk, Znaczenie wzorów Giovanniego Battisty Montano dla architektury barokowej
w Polsce i na Litwie, ,,BHS”, 62, 2000, s. 43-44, il. 55, 56.
42 B. Cjio6ozuih, LjepKGu yxpaiuu. PlepeMucbKa jnapxin, JlbBiB 1998, s. 591-592 (tu bibliografia licznych
opracowań poświęconych cerkwi w Ławrowie).
44 Susza, op. cit., s. 53.