DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.43487#0098
40
Roman Zwierzchowski
wieszony), o tyle nisza, będąca podobnie jak wnęka zagłębieniem w licu ścia-
ny, jest z nią organicznie związana (głównie w aspekcie konstrukcyjnym).
Jest także jej integralną częścią, choć w sensie artystycznym sugeruje inną
przestrzeń, wydzielając ją z płaskiej powierzchni ściany.
Pojawienie się tego motywu w architekturze nowożytnej związane było
z jego znaczeniem ideowym, odczytanym na nowo u zarania tej epoki. Fakt
świadomego od początku użycia tego motywu dowodzą liczne przykłady,
czerpane zarówno z dziedziny architektury, jak i malarstwa. W tym ostatnim
przypadku chodzi o tzw. malowaną architekturę, występującą w tle lub uży-
waną jako swoista scenografia, określająca charakter przedstawianych zda-
rzeń. Po raz pierwszy, być może w dziejach architektury nowożytnej, motyw
mszy pojawia się (wtórnie) w ścianach średniowiecznego jeszcze florenckiego
pałacu Or San Michele w latach dwudziestych XV w. za sprawą Michelozza
i Donatella (ii. 1). Hemisfera niszy opracowana jest tu w formie konchy, o
twardych, architektonicznie potraktowanych, kanelurach zbiegających się ku
tyłowi. Powierzchnia półkoliście wykrojonej ściany podzielona jest trzema
płycinami. Za węgary służą tu spiralnie kanelowane kolumienki jońskie, pod-
trzymujące belkowanie impostów z niewielkim gzymsem oraz archiwoltę o
niekonwencjonalnym profilu. Całość „wpisana” jest w klasyczny dwukolum-
nowy portyk - edikulę z parą bardzo smukłych (15 1/3 [mod]) pilastrów ko-
rynckich, dźwigających belkowanie (rzeźbiony fryz) wraz z trójkątnym fron-
tonem, stając się od razu najbardziej rozbudowaną wersją niszy w architekto-
nicznym obramieniu. Mieściła ona opoczątkowo spiżowy posąg św. Ludwi-
ka, autorstwa Donatella, zastąpiony w latach osiemdziesiątych tego stulecia
grupą Chrystusa ze św. Tomaszem12.
Wczesnych stosunkowo przykładów stosowania niszy dostarczają rów-
nież dzieła rzeźbiarskie - wspomniany już posąg św. Ludwika (1423, Muze-
um S. Croce, ił. 2), gdzie cztery małe konchoidalne nisze z postaciami „tar-
czowników” (może cnót?) zdobią zakończenie berła świętego, oraz późne
dzieło L. Ghibertiego - słynne Porta del Paradiso. Tu podobne, choć nieco
większe nisze, umieszczone jedna nad drugą, zajmują pionowe pasy bordiury.
Reliefowo zaznaczone wnętrza tych nisz wypełniają niemal postacie świętych.
Ten uproszczony typ niszy (bez edikuli) spotkać można również w architek-
turze.
Sam kształt nisz oraz wyraźny związek z figurami sugeruje ich szczególną
funkcję: podkreślanie lub nadawanie określonych cech umieszczonym w nich
statuom. Swym kształtem i funkcją nawiązują bowiem do antycznych apsyd,
których rozwój przypada na okres cesarstwa w starożytnym Rzymie, kiedy
to spełniały istotną funkcję ideową. W budowlach cesarskich wyznaczała ona
12 Nowa rzeźba Verrocchia skomponowana jest w sposób szczególny. We wnętrzu niszy
umieszczono tylko figurę Chrystusa, natomiast postać apostoła - znajdującą się przed nią i nieco
niżej - poza obrębem niszy.
Roman Zwierzchowski
wieszony), o tyle nisza, będąca podobnie jak wnęka zagłębieniem w licu ścia-
ny, jest z nią organicznie związana (głównie w aspekcie konstrukcyjnym).
Jest także jej integralną częścią, choć w sensie artystycznym sugeruje inną
przestrzeń, wydzielając ją z płaskiej powierzchni ściany.
Pojawienie się tego motywu w architekturze nowożytnej związane było
z jego znaczeniem ideowym, odczytanym na nowo u zarania tej epoki. Fakt
świadomego od początku użycia tego motywu dowodzą liczne przykłady,
czerpane zarówno z dziedziny architektury, jak i malarstwa. W tym ostatnim
przypadku chodzi o tzw. malowaną architekturę, występującą w tle lub uży-
waną jako swoista scenografia, określająca charakter przedstawianych zda-
rzeń. Po raz pierwszy, być może w dziejach architektury nowożytnej, motyw
mszy pojawia się (wtórnie) w ścianach średniowiecznego jeszcze florenckiego
pałacu Or San Michele w latach dwudziestych XV w. za sprawą Michelozza
i Donatella (ii. 1). Hemisfera niszy opracowana jest tu w formie konchy, o
twardych, architektonicznie potraktowanych, kanelurach zbiegających się ku
tyłowi. Powierzchnia półkoliście wykrojonej ściany podzielona jest trzema
płycinami. Za węgary służą tu spiralnie kanelowane kolumienki jońskie, pod-
trzymujące belkowanie impostów z niewielkim gzymsem oraz archiwoltę o
niekonwencjonalnym profilu. Całość „wpisana” jest w klasyczny dwukolum-
nowy portyk - edikulę z parą bardzo smukłych (15 1/3 [mod]) pilastrów ko-
rynckich, dźwigających belkowanie (rzeźbiony fryz) wraz z trójkątnym fron-
tonem, stając się od razu najbardziej rozbudowaną wersją niszy w architekto-
nicznym obramieniu. Mieściła ona opoczątkowo spiżowy posąg św. Ludwi-
ka, autorstwa Donatella, zastąpiony w latach osiemdziesiątych tego stulecia
grupą Chrystusa ze św. Tomaszem12.
Wczesnych stosunkowo przykładów stosowania niszy dostarczają rów-
nież dzieła rzeźbiarskie - wspomniany już posąg św. Ludwika (1423, Muze-
um S. Croce, ił. 2), gdzie cztery małe konchoidalne nisze z postaciami „tar-
czowników” (może cnót?) zdobią zakończenie berła świętego, oraz późne
dzieło L. Ghibertiego - słynne Porta del Paradiso. Tu podobne, choć nieco
większe nisze, umieszczone jedna nad drugą, zajmują pionowe pasy bordiury.
Reliefowo zaznaczone wnętrza tych nisz wypełniają niemal postacie świętych.
Ten uproszczony typ niszy (bez edikuli) spotkać można również w architek-
turze.
Sam kształt nisz oraz wyraźny związek z figurami sugeruje ich szczególną
funkcję: podkreślanie lub nadawanie określonych cech umieszczonym w nich
statuom. Swym kształtem i funkcją nawiązują bowiem do antycznych apsyd,
których rozwój przypada na okres cesarstwa w starożytnym Rzymie, kiedy
to spełniały istotną funkcję ideową. W budowlach cesarskich wyznaczała ona
12 Nowa rzeźba Verrocchia skomponowana jest w sposób szczególny. We wnętrzu niszy
umieszczono tylko figurę Chrystusa, natomiast postać apostoła - znajdującą się przed nią i nieco
niżej - poza obrębem niszy.