DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.43487#0099
O motywie niszy
41
miejsce, gdzie zasiadał imperator, swą łukową formą zaś podkreślała uroczy-
sty, wyjątkowy jego charakter w prostokątnym zwykle wnętrzu. Pojawia się
także w pałacach cesarskich, rezydencjach prywatnych, bazylikach publicz-
nych, jako miejsce dla pretora reprezentującego tu władcę, a także świąty-
niach, gdzie umieszczony był posąg czczonego boga (np. świątynia Marsa
Mściciela, świątynia Trajana czy też podwójna świątynia Wenery i Romy -
wszystkie w Rzymie)13, jak również bóstw domowych w budynkach miesz-
kalnych. Znamienne, że apsydy stosowano częściej w świątyniach „nowych”
bogów, głównie wschodnich, niż bóstw „klasycznych”14.
Nic też dziwnego, że tak ważny i brzemienny w sakralne znaczenia ele-
ment architektury został przyjęty także przez twórców pierwszych bazylik
chrześcijańskich, służąc jako miejsce dla biskupa, czasem dla odprawienia
ceremonii pogrzebowych (kontrapsyda)15.
O właściwym odczytaniu tradycyjnej funkcji apsydy (przybierającej czę-
sto formę niszy - zapiecka tronu) świadczą dość częste w dobie quattrocenta
obrazy przedstawiające tronującą Madonnę z Dzieciątkiem w otoczeniu
świętych i donatorów. Motyw ten widnieje np. na znanym obrazie Piera dełla
Francesca Madonna ze Świętymi, tzw. Pala di Brera (ok. 1475), gdzie zam-
knięcie apsydy, widoczne w tle, zwieńczone jest realistycznie namalowaną
wielką muszlą, lub na wczesnym obrazie fra Filippa Lippiego (ok. 1437,
Luwr, il. 3), na którym Madonna z Dzieciątkiem przedstawiona została na
tle zdwojonej apsydy, z których mniejszą, wewnętrzną, stanowi rodzaj kon-
choidalnej niszy, różniącej się od zewnętrznej kierunkiem rozchodzenia się
promienistych kanelur. Zastosowanie tego architektonicznego motywu
wzmogło w sposób szczególny oddziaływanie przestrzeni wewnątrz obrazu.
Dzięki swemu usytuowaniu, dokładnie na linii wzroku, apsyda ta zamyka wi-
dok uroczystą formą łuku, skupiając przestrzeń niczym wklęsłe zwierciadło,
w którego ognisku znajduje się najważniejsza osoba przedstawienia.
Nieco odmiennie motyw ten użył Lorenzo Costa w podobnie skompono-
wanym obrazie - zbiorowym portrecie rodziny Bentivoli w obecności
Madonny (1488, S. Giacomo Maggiore, Bolonia, il. 4); niewielka nisza stano-
wi tu zapiecek tronu Matki Chrystusa. Podobne ujęcie spotkać można w in-
nych obrazach z tego czasu (np. Francesco Francia Madonna z Dzieciątkiem
w świątyni, 1499, S. Giacomo Maggiore, Bolonia).
Istnienie konchoidalnego zamknięcia niszy lub apsydy nie jest jedynym
dla tego typu przedstawień spotykanym rozwiązaniem (wśród pełniących
zbliżoną funkcję motywów spotyka się także z gruntu odmienne: arkady łub
baldachimu nie mniej ważkich treściowo), jednakże gładko opracowana
powierzchnia hemisfery w XV w. jest rzadkością. Na obrazie Rzeź niewinią-
13 Ch. Delvoye, LAbsi.de, „Byzantion”, 32(1962), cz. 1, s. 294, 295, przyp. 1.
14 Tamże, s. 295.
15 Ch. Delvoye, LAbside, „Byzantion”, cz. 2 s. 528.
41
miejsce, gdzie zasiadał imperator, swą łukową formą zaś podkreślała uroczy-
sty, wyjątkowy jego charakter w prostokątnym zwykle wnętrzu. Pojawia się
także w pałacach cesarskich, rezydencjach prywatnych, bazylikach publicz-
nych, jako miejsce dla pretora reprezentującego tu władcę, a także świąty-
niach, gdzie umieszczony był posąg czczonego boga (np. świątynia Marsa
Mściciela, świątynia Trajana czy też podwójna świątynia Wenery i Romy -
wszystkie w Rzymie)13, jak również bóstw domowych w budynkach miesz-
kalnych. Znamienne, że apsydy stosowano częściej w świątyniach „nowych”
bogów, głównie wschodnich, niż bóstw „klasycznych”14.
Nic też dziwnego, że tak ważny i brzemienny w sakralne znaczenia ele-
ment architektury został przyjęty także przez twórców pierwszych bazylik
chrześcijańskich, służąc jako miejsce dla biskupa, czasem dla odprawienia
ceremonii pogrzebowych (kontrapsyda)15.
O właściwym odczytaniu tradycyjnej funkcji apsydy (przybierającej czę-
sto formę niszy - zapiecka tronu) świadczą dość częste w dobie quattrocenta
obrazy przedstawiające tronującą Madonnę z Dzieciątkiem w otoczeniu
świętych i donatorów. Motyw ten widnieje np. na znanym obrazie Piera dełla
Francesca Madonna ze Świętymi, tzw. Pala di Brera (ok. 1475), gdzie zam-
knięcie apsydy, widoczne w tle, zwieńczone jest realistycznie namalowaną
wielką muszlą, lub na wczesnym obrazie fra Filippa Lippiego (ok. 1437,
Luwr, il. 3), na którym Madonna z Dzieciątkiem przedstawiona została na
tle zdwojonej apsydy, z których mniejszą, wewnętrzną, stanowi rodzaj kon-
choidalnej niszy, różniącej się od zewnętrznej kierunkiem rozchodzenia się
promienistych kanelur. Zastosowanie tego architektonicznego motywu
wzmogło w sposób szczególny oddziaływanie przestrzeni wewnątrz obrazu.
Dzięki swemu usytuowaniu, dokładnie na linii wzroku, apsyda ta zamyka wi-
dok uroczystą formą łuku, skupiając przestrzeń niczym wklęsłe zwierciadło,
w którego ognisku znajduje się najważniejsza osoba przedstawienia.
Nieco odmiennie motyw ten użył Lorenzo Costa w podobnie skompono-
wanym obrazie - zbiorowym portrecie rodziny Bentivoli w obecności
Madonny (1488, S. Giacomo Maggiore, Bolonia, il. 4); niewielka nisza stano-
wi tu zapiecek tronu Matki Chrystusa. Podobne ujęcie spotkać można w in-
nych obrazach z tego czasu (np. Francesco Francia Madonna z Dzieciątkiem
w świątyni, 1499, S. Giacomo Maggiore, Bolonia).
Istnienie konchoidalnego zamknięcia niszy lub apsydy nie jest jedynym
dla tego typu przedstawień spotykanym rozwiązaniem (wśród pełniących
zbliżoną funkcję motywów spotyka się także z gruntu odmienne: arkady łub
baldachimu nie mniej ważkich treściowo), jednakże gładko opracowana
powierzchnia hemisfery w XV w. jest rzadkością. Na obrazie Rzeź niewinią-
13 Ch. Delvoye, LAbsi.de, „Byzantion”, 32(1962), cz. 1, s. 294, 295, przyp. 1.
14 Tamże, s. 295.
15 Ch. Delvoye, LAbside, „Byzantion”, cz. 2 s. 528.