DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.43487#0100
42
Roman Zwierzchowski
tek Matteo di Gioveni (1491, S. Maria dei Servi, Siena)16 ozdobił po-
wierzchnię hemisfery apsydy „neutralnymi” kasetonami, stanowiącymi tu
właściwy kontekst do królewskiej postaci (apsyda) okrutnego władcy (brak
muszli). Wyraźnie tendencyjne użycie muszlowego zamknięcia niszy-apsydy
ujawnia inny obraz w typie Santa Conversazione (1442, Pała di S. Luca dei
Mignoli, Uffizi, ił. 5), autorstwa Domenica Veneziana, gdzie Madonna zasia-
da w środkowej niszy (jednej z trzech), ozdobionej, w odróżnieniu od dwóch
bocznych, motywem muszli. Powierzchnie obu bocznych sklepień pokrywają
płaskie pasy, promieniście rozchodzące się ku dołowi.
Nie znaczy to jednak, aby motyw konchowej niszy łączony był wyłącznie
z treściami religijnymi. Przeczy temu przykład Kalumni Apellesa Botticellego
(ił. 6). Takie bowiem nisze, z posągami wewnątrz, zdobią tu trzony licznych
filarów, a więc sceny będącej nowożytną „rekonstrukcją” starożytnego, a
więc z ducha pogańskiego malowidła, mimo swej moralizatorskiej wymowy.
Należy jednak podkreślić, iż w przeciwieństwie do poprzednio omówionych
przedstawień, nisze na obrazie Botticellego nie stanowią dominującego akcen-
tu architektonicznego, a więc i ich rola ograniczona została do dekorowania
„architektury”, stanowiąc swoisty kontrapunkt dla personifikacji przedsta-
wienia. '
Wybrane przykłady wskazują na określone znaczenie nie tylko samej
niszy, lecz i zdobiącej je konchy. Stosunkowo często występuje ona w rzym-
skiej sztuce sepulkralnej jako otoczka popiersia zmarłego (il. 7)17 (w innej
wersji jest to okrąg - clipeus) unoszonego przez trytony lub skrzydlate victo-
rie, co jest ogólnie interpretowane jako wyobrażenie wniebowzięcia nieśmier-
telnej duszy18, ukazana zaś w tym miejscu Wenus Anadyomene symbolizuje
„Narodzenie i Odrodzenie... Oczyszczenie i Zbawienie”19. Muszla zatem by-
łaby w tym wypadku wehikułem, którym zbawiona dusza przenoszona jest
do boskiej sfery nieśmiertelności20. Również i muszla występująca w takim
kontekście znaczeniowym jest pośrednio nośnikiem takich idei21.
16 Encyclopedia of 'World Art, t. XII, New York-Toronto-London 1966, tabl. 31.
17 Jest to typ nagrobka z tzw. „clipeusem” (por. E. Panofsky, Ruch neoplatoński i Michał
Anioł, w: tegoż Studia z historii sztuki, oprać. J. Białostocki, Warszawa 1971, s. 229).
18 Tamże.
19 W. Heckscher, The Anadyomene in the Medieval Tradition (Pelagia - Cleopatra -
Aphrodite). A Prełude to BotticełłPs „Birth of Venus”, „Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek”,
1956, t. VII, s. 3. Cyt. za: J. Białostocki, Nereidy w Kaplicy Zygmuntów sklej, w: Treści dzieła
sztuki. Warszawa 1969, s. 94 - tam też reprodukcja (nr 11), dotycząca przedstawienia Wenus
Anadyomene na rzymskim sarkofagu.
20 Znamienne, że i malarstwo renesansu przedstawia muszlę jako morski rydwan w niektó-
rych scenach mitologicznych, jak np. w Narodzinach Wenus Botticellego (Galeria Uffizi),
nowożytnej wersji Wenus Anadyomene, lub w Tryumfie Galatei Rafaela (Villa Farnesina).
21 Świadczyć o tym mogą projekty nagrobków Medyceuszów autorstwa Michała Anioła.
Na jednym z rysunków, przedstawiających swobodny wariant grobowca Giuliano Medici, musz-
la wieńczy środkową część sarkofagu. Ten sam motyw muszli powtórzony jest dwa razy w gór-
Roman Zwierzchowski
tek Matteo di Gioveni (1491, S. Maria dei Servi, Siena)16 ozdobił po-
wierzchnię hemisfery apsydy „neutralnymi” kasetonami, stanowiącymi tu
właściwy kontekst do królewskiej postaci (apsyda) okrutnego władcy (brak
muszli). Wyraźnie tendencyjne użycie muszlowego zamknięcia niszy-apsydy
ujawnia inny obraz w typie Santa Conversazione (1442, Pała di S. Luca dei
Mignoli, Uffizi, ił. 5), autorstwa Domenica Veneziana, gdzie Madonna zasia-
da w środkowej niszy (jednej z trzech), ozdobionej, w odróżnieniu od dwóch
bocznych, motywem muszli. Powierzchnie obu bocznych sklepień pokrywają
płaskie pasy, promieniście rozchodzące się ku dołowi.
Nie znaczy to jednak, aby motyw konchowej niszy łączony był wyłącznie
z treściami religijnymi. Przeczy temu przykład Kalumni Apellesa Botticellego
(ił. 6). Takie bowiem nisze, z posągami wewnątrz, zdobią tu trzony licznych
filarów, a więc sceny będącej nowożytną „rekonstrukcją” starożytnego, a
więc z ducha pogańskiego malowidła, mimo swej moralizatorskiej wymowy.
Należy jednak podkreślić, iż w przeciwieństwie do poprzednio omówionych
przedstawień, nisze na obrazie Botticellego nie stanowią dominującego akcen-
tu architektonicznego, a więc i ich rola ograniczona została do dekorowania
„architektury”, stanowiąc swoisty kontrapunkt dla personifikacji przedsta-
wienia. '
Wybrane przykłady wskazują na określone znaczenie nie tylko samej
niszy, lecz i zdobiącej je konchy. Stosunkowo często występuje ona w rzym-
skiej sztuce sepulkralnej jako otoczka popiersia zmarłego (il. 7)17 (w innej
wersji jest to okrąg - clipeus) unoszonego przez trytony lub skrzydlate victo-
rie, co jest ogólnie interpretowane jako wyobrażenie wniebowzięcia nieśmier-
telnej duszy18, ukazana zaś w tym miejscu Wenus Anadyomene symbolizuje
„Narodzenie i Odrodzenie... Oczyszczenie i Zbawienie”19. Muszla zatem by-
łaby w tym wypadku wehikułem, którym zbawiona dusza przenoszona jest
do boskiej sfery nieśmiertelności20. Również i muszla występująca w takim
kontekście znaczeniowym jest pośrednio nośnikiem takich idei21.
16 Encyclopedia of 'World Art, t. XII, New York-Toronto-London 1966, tabl. 31.
17 Jest to typ nagrobka z tzw. „clipeusem” (por. E. Panofsky, Ruch neoplatoński i Michał
Anioł, w: tegoż Studia z historii sztuki, oprać. J. Białostocki, Warszawa 1971, s. 229).
18 Tamże.
19 W. Heckscher, The Anadyomene in the Medieval Tradition (Pelagia - Cleopatra -
Aphrodite). A Prełude to BotticełłPs „Birth of Venus”, „Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek”,
1956, t. VII, s. 3. Cyt. za: J. Białostocki, Nereidy w Kaplicy Zygmuntów sklej, w: Treści dzieła
sztuki. Warszawa 1969, s. 94 - tam też reprodukcja (nr 11), dotycząca przedstawienia Wenus
Anadyomene na rzymskim sarkofagu.
20 Znamienne, że i malarstwo renesansu przedstawia muszlę jako morski rydwan w niektó-
rych scenach mitologicznych, jak np. w Narodzinach Wenus Botticellego (Galeria Uffizi),
nowożytnej wersji Wenus Anadyomene, lub w Tryumfie Galatei Rafaela (Villa Farnesina).
21 Świadczyć o tym mogą projekty nagrobków Medyceuszów autorstwa Michała Anioła.
Na jednym z rysunków, przedstawiających swobodny wariant grobowca Giuliano Medici, musz-
la wieńczy środkową część sarkofagu. Ten sam motyw muszli powtórzony jest dwa razy w gór-