DOI Page / Citation link:
https://doi.org/10.11588/diglit.43487#0101
O motywie niszy
43
We wspomnianym już obrazie Piera della Francesca zwisające na nici
z krawędzi konchy strusie jajo symbolizuje Niepokalane Poczęcie NMP* * 22.
Dlatego - jak się zdaje - nie przypadkiem motyw konchy pojawia się
czasem w strefie pendentywów kopuł kościelnych23, jak ten w prezbiterium
Starej Zakrystii przy S. Lorenzo we Florencji, sąsiadując z freskiem obrazują-
cym firmament gwiezdny, a także w kaplicy Pazzich (prezbiterium, il. 8) oraz
w katedrach w Parmie (1526-1530) i Bergamo, gdzie jednak znów pojawia się
wraz z figurami rzeźb ewangelistów i malowanymi postaciami świętych
patronów miasta (na trompach pod kopułą - Parma), a więc już w tradycyj-
nym ujęciu, naśladującym zwykłą niszę z postacią wewnątrz. Interesujące, że
„morski” motyw konchy skojarzony tu został ze sferą niebiańską (podnieb-
ną). W zestawieniu z powyższymi interpretacjami miejsce to jednakże wydaje
się być naturalne, jaśniejsze staje się też znaczenie muszli jako dekoracja ni-
szy, wskazuje bowiem na „czystość” i „wieczność” postaci umieszczonej w
niszy. Interpretację tę potwierdza inny typ antycznego nagrobka, gaiło- i ger-
mano-rzymskiego, z płaskorzeźbioną półfigurą zmarłego, umieszczoną w ar-
chitektonicznej niszy zamykającej arkadę edikuli24.
To połączenie form i znaczeń tych dwóch elementów stało się w efekcie
najbardziej popularnym sposobem wyrażania i podkreślania przez architektów
sakralności postaci, obecność figury zaś, o wymowie określonej swoistymi
trybutami, dodawała architekturze konkretnej treści niezależnie od wartości
plastycznych - mocnych efektów światłocieniowych. Całość, przejęta z archi-
tektury antycznej weszła dość wcześnie do arsenału środków artystycznych
renesansu. Pierwsze próby podjęto już w poprzednim stuleciu, a więc jeszcze
w średniowieczu, również w dziedzinie malarstwa - przez ukazanie prostokąt-
nej wnęki zamkniętej od góry konchoidalnie (Nicoletto Semitecolo, Sw. Seba-
stian, 1367, katedra w Padwie)25.
Pierwsze stulecie nowej epoki charakteryzowało się dość wiernym i zara-
zem jednoznacznym stosowaniem nowo przyjętego motywu. Pewne różnice
występowały jedynie w zewnętrznym otoczeniu nisz i dotyczyły głównie
„obudowy” niszy, przybierając często nie klasyczne formy: jak w fasadzie
kościoła S. Bernardino w Peruggi - struktura edikul na fasadzie, na fasadzie
nej strefie nad gzymsem, podtrzymywanej przez dwie pary hermowych figur (P a n o f s k y, Ruch
neoplatoński i Michał Anioł, il. 220)
22 M. M e i s s, Ovum Struthioms. Symhoł and Allusion in Piętro dełła Francesca’s Montefeltro
Altarpiece, w: Studies in Art Literaturę for Bell da Costa Green, Princeton 1954.
23 Ptwierdza to właśnie sąsiedztwo kopuł wyobrażających zwykle sferę niebios, co dosłownie
zobrazowane zostało na malowidłach wymienionych zabytków (wyjątek stanowi tu Bergamo).
24 Przykładem takiego nagrobka może być Stella C. Vetienusa Urbiqusa, znajdująca się
w Musee National St. Germain-En-Laye (P a n o f s k y, Ruch neoplatoński i Michał Amol, il. 146).
Według J. Białostockiego koncha symbolizuje wprost „życie wieczne”. Zob. J. Kowalczyk,
Kolegiata w Zamościu, Warszawa 1986, s. 133 i przyp. 128 na s. 137
25 G. Mazzariol, T. Pihuszzi, Storia delfarte Itałiana, [b.m.J 1961, il. 119.
43
We wspomnianym już obrazie Piera della Francesca zwisające na nici
z krawędzi konchy strusie jajo symbolizuje Niepokalane Poczęcie NMP* * 22.
Dlatego - jak się zdaje - nie przypadkiem motyw konchy pojawia się
czasem w strefie pendentywów kopuł kościelnych23, jak ten w prezbiterium
Starej Zakrystii przy S. Lorenzo we Florencji, sąsiadując z freskiem obrazują-
cym firmament gwiezdny, a także w kaplicy Pazzich (prezbiterium, il. 8) oraz
w katedrach w Parmie (1526-1530) i Bergamo, gdzie jednak znów pojawia się
wraz z figurami rzeźb ewangelistów i malowanymi postaciami świętych
patronów miasta (na trompach pod kopułą - Parma), a więc już w tradycyj-
nym ujęciu, naśladującym zwykłą niszę z postacią wewnątrz. Interesujące, że
„morski” motyw konchy skojarzony tu został ze sferą niebiańską (podnieb-
ną). W zestawieniu z powyższymi interpretacjami miejsce to jednakże wydaje
się być naturalne, jaśniejsze staje się też znaczenie muszli jako dekoracja ni-
szy, wskazuje bowiem na „czystość” i „wieczność” postaci umieszczonej w
niszy. Interpretację tę potwierdza inny typ antycznego nagrobka, gaiło- i ger-
mano-rzymskiego, z płaskorzeźbioną półfigurą zmarłego, umieszczoną w ar-
chitektonicznej niszy zamykającej arkadę edikuli24.
To połączenie form i znaczeń tych dwóch elementów stało się w efekcie
najbardziej popularnym sposobem wyrażania i podkreślania przez architektów
sakralności postaci, obecność figury zaś, o wymowie określonej swoistymi
trybutami, dodawała architekturze konkretnej treści niezależnie od wartości
plastycznych - mocnych efektów światłocieniowych. Całość, przejęta z archi-
tektury antycznej weszła dość wcześnie do arsenału środków artystycznych
renesansu. Pierwsze próby podjęto już w poprzednim stuleciu, a więc jeszcze
w średniowieczu, również w dziedzinie malarstwa - przez ukazanie prostokąt-
nej wnęki zamkniętej od góry konchoidalnie (Nicoletto Semitecolo, Sw. Seba-
stian, 1367, katedra w Padwie)25.
Pierwsze stulecie nowej epoki charakteryzowało się dość wiernym i zara-
zem jednoznacznym stosowaniem nowo przyjętego motywu. Pewne różnice
występowały jedynie w zewnętrznym otoczeniu nisz i dotyczyły głównie
„obudowy” niszy, przybierając często nie klasyczne formy: jak w fasadzie
kościoła S. Bernardino w Peruggi - struktura edikul na fasadzie, na fasadzie
nej strefie nad gzymsem, podtrzymywanej przez dwie pary hermowych figur (P a n o f s k y, Ruch
neoplatoński i Michał Anioł, il. 220)
22 M. M e i s s, Ovum Struthioms. Symhoł and Allusion in Piętro dełła Francesca’s Montefeltro
Altarpiece, w: Studies in Art Literaturę for Bell da Costa Green, Princeton 1954.
23 Ptwierdza to właśnie sąsiedztwo kopuł wyobrażających zwykle sferę niebios, co dosłownie
zobrazowane zostało na malowidłach wymienionych zabytków (wyjątek stanowi tu Bergamo).
24 Przykładem takiego nagrobka może być Stella C. Vetienusa Urbiqusa, znajdująca się
w Musee National St. Germain-En-Laye (P a n o f s k y, Ruch neoplatoński i Michał Amol, il. 146).
Według J. Białostockiego koncha symbolizuje wprost „życie wieczne”. Zob. J. Kowalczyk,
Kolegiata w Zamościu, Warszawa 1986, s. 133 i przyp. 128 na s. 137
25 G. Mazzariol, T. Pihuszzi, Storia delfarte Itałiana, [b.m.J 1961, il. 119.