(Studia nad sztuką renesansu i baroku, Lublin, 1993)

16

Antoni Maśliński

wzór kolumn Trajana czy Marka Aureliusza w Rzymie5 i dwa aneksy-pawilony
na wzór Pałacu Luksemburskiego w Paryżu, które zbudował Salomon de Brosse
w latach 1615-1620. Górna kondygnacja fasady grobowca El Khnase w Petra jest
rozerwana pionowo, wsparta na dwóch parach rozsuniętych kolumn. Jej środek
wypełnia tolos w kształcie rotundy o pteronie w porządku korynckim. Wszystko
w niej jak w innych grobowcach w Petras. El Khasne wg M. Lyttełton pochodzi
z okresu augustowskiego, choć autorka zaznacza niemożliwość dokładnego dato-
wania6. To wyjaśniałoby większe nasilenie klasycyzmu w tej fasadzie barokowo-
klasycyzującej.
Jeszcze jeden zdumiewający przykład baroku antycznego, to Palazzo delle Co-
lonne w Ptolemais (il. 6). Słusznie zaznacza jego barokowość M. Lyttełton7.
Jego kompozycja jest trójfasadowa z potężną dominantą środkowej fasady,
mniejszej i wklęsłej półkoliście. Fasady mają formę edikul w wielkim porządku,
potraktowanych bardzo mocno dynamicznie. Składają się na to gwałtowne inter-
wały przestrzenne, oddzielające środkową edikulę od fasad bocznych, o belkowa-
niu załamywanym pod kątem prostym, wspartym na kolumnach w wielkim po-
rządku, z barokowym zgęszczeniem rytmu kolumnowego na flankach. O ile
wklęsła fasada środkowa, również ze zgęszczonym rytmem kolumn na flankach,
działa swą gwałtowną dynamiką, o tyle fasady boczne, również dynamiczne ale
bardziej monumentalne dzięki prostolinijnemu przełamywaniu belkowania, gzym-
sowania i frontonu, oddziaływują prawem kontrastu hamująco, uspokajająco jako
wyraz kontrsiły z kierunków bocznych, zamykających uderzenie ruchu siły środ-
kowej. Siły i kontrsiły, będąc w stanie napięcia, pozostają jednocześnie w stanie
równowagi, tylko równowagi dynamicznej. Trudno znaleźć w architekturze baro-
ku nowożytnego przykład takiej kondensacji sił tektonicznych. Ten fenomen
artystyczny jest tym bardziej godny uwagi, że nie wszystkie dzieła architektury
hellenistycznej i rzymskiej o podobnej portykowo-edikulowej artykulacji ściany
mają barokową logikę konstrukcyjną, gdy Palazzo delle Colonne w Ptolemais
zdumiewa potęgą barokowej ekspresji.
Również zdumiewa pod tym względem północna ściana wewnętrzna tzw. ma-
łej świątyni Bacchusa (uchodząca dawniej za świątynię Jowisza w Baalbek

5 Dwie kolumny przed Karliskirche w Wiedniu symbolizują dwie władze w średniowiecznym porządku
Europy: imperium i sacerdotium (H. S e d 1 m a y r. Epochen und Werke. Bd. 1-2. Wien-MUnchen 1959-
1960 -Bd. 2 s. 174-187) rozbijają kompozycję i bez nich niezbyt zwartą choć okazałą.
6 Jw. s. 82.
7 Jw. s. 53, 55, il. 14; tu il. 6.