(Studia nad sztuką renesansu i baroku, Lublin, 1993)

Porządki architektoniczne h> późnobarokowych kościołach Lubelszczyzny

243

wyposażenia wnętrza kościoła, reprezentujących Chrzest i Ewangelię, odgrywają-
cych fundamentalną rolę w życiu chrześcijanina i Kościoła jako zbiorowości13'
będąc jego podporami. Są także kluczem do poznania misterium mszy świętej,
"bramą" prowadzącą do uczestnictwa w niej. Symboliczna postać tej bramy to
właśnie arkada łuku tęczowego (flankowanego pilastrami z amboną i "chrzcielni-
cą", nałożonymi na dolne partie lica pilastrów), prowadząca do sklepionego
kopułą136 prezbiterium - przybytku tegoż misterium.
Najogólniej ujmując, z tego zwartego kompleksu architektonicznych i rzeź-
biarskich form (figur) dałoby się wyodrębnić trzy podzespoły, nieco odmienne
pod względem odniesień treściowych. Stanowią je pary filarów (pilastrów) z
figurami, flankujące cztery przeloty wielkich arkad. Para pierwsza od prezbite-
rium reprezentuje treści ściśle sakralne, "kapłańskie", dwie następne, wprowadza-
jące do ramion - kaplic poświęconych Chrystusowi i Jego Matce, symbolizują
naukę Kościoła13* o Jezusie i Maryi skierowaną wprost do wiernych, wypełnia-
jących nawę, natomiast para przy chórze stanowiłaby swoisty łącznik między
strefą sacrum a światem zewnętrznym100.
Uderzający jest tu brak wyraźnego nawiązania do tradycyjnej symboliki
kościoła - Jeruzalem Niebieskiego101, i położenia nacisku na jego doczesny
charakter162; bardziej widoczny jest bardziej retrospektywny - "humanistycz-

157 Czytanie Ewangelii pełniło również ważną funkcję w katechumenacie, a także towarzyszy udzielaniu
sakramentów. Zob. Ewangelia. W: Encyklopedia Katolicka. Pod red. R. Łukaszyka, L. Bieńkowskiego, F.
Gryglewicza. T. 4. Lublin 1985 kol. 1378, 2. Na temat chrztu wypowiadali się m. in. Jan Chryzostom,
Hieronim, Ambroży, Augustyn, Tomasz z Akwinu. Zob. Chrzest. Tamże t. 3. kol. 359, 2.
158 Z wyjątkiem kościołów lubelskiego i chełmskiego. Od starożytności kopuła symbolizowała zwykle
niebo. Zob. E. B. S m i t h. The Dome. A study in the history of ideas. 2 Ed. Princeton (New Jersey)
1971 s. 82.
159 W ujęciu Honoriusza (Gemma animae, lib. I, cap. 128) kaplice są miejscem duchowego pokarmu
wiernych (za: K o w a 1 c z y k, jw. s. 155 przypis 9). Jednocześnie według Kowalczyka (jw. s. 139) kaplice
mogą symbolizować "doktorów". W tym jednak przypadku należałoby ich rolę widzieć w kontekście formy
łuku-bramy, której są "ościeżami", przez którą należy przejść (lub przez nią spojrzeć na zawartość kaplic);
stanowiłoby to bliską analogię do tradycyjnie pojmowanej roli Doktorów - objaśniania Prawd Wiary
( H o n o r i u s, jw. cap. 130), Są tu oni przyrównani do szyb w oknach, przez które przechodzą promie-
nie światła doktryny Kościoła. Pisze o tym J. Sauer (Symbolik der Kirchengebaudes und seiner Ausstattung
in der Auffassung des Mittelalters. Freiburg 1902 s. 121). Odpowiedni fragment tekstu Honoriusa cytuje
Kowalczyk (jw. s. 156, przyp. 46).
Taką interpretację można by przyjąć z dużą dozą prawdopodobieństwa jedynie dla Włodawy.
161 Istnieje tylko w ogólnym wymiarze — Doktorzy (i Ojcowie) Kościoła są jednocześnie jego świętymi.
162 Pod tym względem koncepcja treściowa przekazana za pośrednictwem tego motywu jest zbliżona
w swym traktowaniu żywych uczestników nabożeństwa do idei "Kościoła walczącego" widocznej w ogólnej
koncepcji ideowej "dekoracji" fary w Węgrowie. Zob. M. Karpowicz. Malowidła M. A. Palloniego w
farze w Węgrowie. Biuletyn Historii Sztuki" 21:1959 nr 2 s. 192.