Studia muzealne / Muzeum Narodowe w Poznaniu (12.1977)

Alicja Karlowska-Kamzowa
PÓŹNOGOTYCKIE SNYCERSTWO I MALARSTWO W POZNANIU1

Akta wizytacji kościołów poznańskich zawierają szereg
informacji pozwalających ponownie podjąć próbę rekon-
strukcji późnogotyckiej twórczości artystycznej mistrzów
cechowych Poznania w zakresie malarstwa i snycerstwa2.
W kosciele farnym Marii Magdaleny w XVII stuleciu
znajdowało się 30 ołtarzy ufundowanych w średnio-
wieczu: w XIV w. — 3, w 1-szej połowie XV w. — 11,
w latach 1450-1520 — 163. Wolno przypuszczać, że
większość z nich ozdobiono retabulami, które na naszych
ziemiach, w owych czasach mogły być jedynie malowanymi
i rzeźbionymi ołtarzami szafiastymi. W XVII wieku —
w tym zespole — 3 ołtarze określono jako,,stare" zatem
napewno gotyckie. W 1453 roku ufundowano ołtarz pod
wezwaniem Bożego Ciała. Mógł on być ozdobiony retabu-
lum, które zawierało figurę Vir Dolorum4, przechowywaną
obecnie w kościele pojezuickim, wg tradycji pochodzącą
z dawnego kościoła farnego (il. 1). Monografistka tego
obiektu słusznie określiła czas jego powstania na około
połowę XV wieku5. W katedrze poznańskiej, w XV wieku
znajdowało się 19 ołtarzy bocznych w nawach i 21 ołtarzy
w bocznych kaplicach6. W tym samym stuleciu ufundo-
wano w kościele NMP na Ostrowie Tumskim 8 altarii,
(nie wiadomo czy połączonych z odrębnymi ołtarzami),
a w kościele św. Marcina 4 ołtarze. W kościele św. Wojcie-
cha był napewno ołtarz średniowieczny, z którego zachowa-
ła się partia centralna ze sceną Wniebowzięcia NMP.
U św. Jana na Malcie opisano jako ołtarz główny — do
dziś pełniący tę funkcję tryptyk, oraz wymieniono jeden
ołtarz boczny. Wśród ołtarzy wzmiankowanych w kościele
św. Małgorzaty na Śródce — jeden określić można jako
przypuszczalnie średniowieczny7.
Na podstawie niepełnych danych źródłowych z XVII
wieku można ustalić, że w poznańskich kościołach, pod-

ległych jurysdykcji biskupiej, ufundowano w XIV, w XV
i 1-szej ćwierci XVI wieku około 76 ołtarzy. O kościołach
klasztornych nie posiadamy informacji. W zespole dzieł
opisanych — siedem obiektów w XVII wieku uznano
jako „stare", zatem ich średniowieczne pochodzenie nie
ulega wątpliwości. Ponadto zachowały się cztery fragmenty
lub całe nastawy gotyckich ołtarzy: figura Vir Dolorum —
może fragment ołtarza Bożego Ciała z fary poznańskiej,
Wniebowzięcie NMP — relief centralny tryptyku z kościo-
ła św. Wojciecha, kwatera z bocznego skrzydła ołtarza
św. Stanisława z kolegiaty św. Mikołaja na Zagórzu
i ołtarz główny z kościoła św. Jana na Malcie.
W Poznaniu od XV wieku pracowali mistrzowie cecho-
wi — snycerze i malarze. Obiekty fundowane dla kościołów
poznańskich musiały być w dużej części ich dziełami,
szczególnie te, które zamawiali mieszczanie. W 1-szej
połowie XV wieku uchwytna jest w źródłach miejskich
obecność sześciu mistrzów cechowych, malarzy, w latach
1450-1480 dalszych dziewięciu, a w latach 1480-1520 aż
osiemnastu. W najmłodszej grupie można określić właści-
cieli większych warsztatów, byli to Jakub, Szymon, Stenzel
(Stanisław), Niclos (Mikołaj) i może Jan Schylling8. Znane
są nazwiska jedynie 2 rzeźbiarzy: Andrzeja (wzmiankowany
w roku 1441) i Jana (wzmiankowany w 1467 roku), ale
istnieją uzasadnione przypuszczenia, że w warsztatach
malarskich powstawały również dzieła snycerskie9. Źródła
informują, że mistrzowie ci pracowali dla katedry, kościoła
NMP na Ostrowiu Tumskim, a także dla Obornik, Pępowa,
Soboty, Kościana, Lublina, Kobylina, Bydgoszczy i Płocka
Ponadto wiadomo, że w XVII wieku „stare", zatem gotyc-
kie ołtarze wywożono z katedry na prowincję. Wiadomości
dozwalają szukać dzieł mistrzów poznańskich w bliższych
regionach Ziemi Wielkopolskiej. Z wymienionych miejsco-