Studia muzealne / Muzeum Narodowe w Poznaniu (26.2021)

Aleksandra Nieścioruk

aparatu dzieła sztuki, objaśniając to stwier-
dzenie tym, że początkowo zasłona była ele-
mentem funkcjonującym w świecie realnym.
Tradycja zasłaniania dzieł wzięła się z prakty-
ki religijnej, w której wiązało się to ze szcze-
gólnym poczuciem świętości obrazu. Sztuka
świecka w momencie narodzin prywatnego
kolekcjonerstwa miała przejąć ten zwyczaj
- początkowo z powodu tradycji powiązanej
z sacrum, później zaś dla ochrony dzieł i dla
wzmocnienia ciekawości oraz niezwykłości
przeżycia estetycznego. Uczynienie z zasłon
części malarskiego wyobrażenia było nie
tylko sztuczką oszukującą zmysł wzroku,
ale wprowadzało również element kontem-
plowania różnych poziomów rzeczywistości
umiejscowionych między iluzją a zjawiskiem
realnym5.
Story, które przedstawił Jacek Malczewski
w serii omawianych dzieł, wydają się być
zaczerpnięte z Madonny Sykstyńskiej Rafaela,
dla którego podziw niejednokrotnie wyrażał
polski malarz6. Zasłony w trzech obrazach -
podobnie jak w renesansowym dziele - spra-
wiają wrażenie zawieszonych przy górnych
krawędziach płaszczyzn. Story są często
powtarzanym, metaartystycznym motywem
właśnie przez to, że obraz przysłaniają,
zmuszając nas do namysłu dotyczącego aktu
patrzenia oraz do kontemplacji fenomenu
granic obrazu.
Skojarzenie wizualności serii obrazów
„Śmierć Ellenai” z dziełem Rafaela jest tym
bardziej zasadne, że sam Słowacki w kre-
owaniu swoich poetyckich wizji inspirował
się nim. Józef Majka w 1915 r. pisał: „Co do
formalnej strony symboliki Anhellego, zdaje
się, że się nie pomylę, gdy Rafaela uznam
za pierwowzór. Poeta nie na darmo żąda
»rafaelowskich oczu« od czytelnika. On spo-
sobem rafaelowskim swoje postacie tworzył,
nadając im taką przecudowną, rafaelowską
plastykę i wyrazistość, a zarazem głębię we-
wnętrzną”7. Inspirowanie się Rafaelem przez

Słowackiego było poruszane niejednokrotnie
- sam Słowacki pozostawił nam liczne zapiski
na ten temat.
Rafael był istotnym twórcą dla Sło-
wackiego i Malczewskiego, podobnie jak
dla znacznej części artystów działających
w wieku XIX, zwłaszcza tych o upodobaniach
akademickich. Biorąc to wszystko pod uwagę
można stwierdzić, że Malczewski kreując
swoją wizję malarską poszedł za wskazów-
kami Słowackiego. Hans Belting Madonnie
Sykstyńskiej i jej recepcji w XIX w. poświęcił
jeden z rozdziałów swojej książki The Invisible
Masterpiece. Pisał w niej obszernie o motywie
namalowanych przez Rafaela stor stwier-
dzając, że zasłony te czynią z dzieła Rafaela
specyficzny teatr sztuki. Spektakl ten ma
być kwintesencją idei malarskiej wizji, której
kulminacyjnym momentem jest spojrzenie
Maryi ukierunkowane na patrzącego. Sposób,
w jaki jawi się kurtyna, przywodzić ma tu na
myśl według Beltinga sakralny teatr sztuki,
ekstatyczne, estetyczne przeżycie8.
Wydaje się jednak, że „Śmierć Ellenai”
jest dla Malczewskiego serią dzieł, w której
malarz konfrontuje się tak z Rafaelem, jak
i Słowackim, wprowadzając własną wizję
artystyczną. Kompozycje z Ellenai nawiązują
do rafaelowskiej Madonny Sykstyńskiej -
mamy tu element zasłony oraz postać kobiecą
traktowaną jako obiekt kultu, występującą
w centrum dzieła, na jego pionowej osi.
W obu przypadkach Matka Boska, tak jak
Ellenai, została przedstawiona jako rodzaj
kobiecego ideału. Ponadto Ellenai sakralizo-
wana była przez samego Słowackiego.
O ile jednak Madonna Sykstyńska jest
dziełem, które należy traktować w kategorii
teatralnej, mistycznej wizji, to seria obrazów
„Śmierć Ellenai”, opierając się ikonograficz-
nie do pewnego stopnia na dziele Rafaela,
prezentuje zupełnie inne założenia. Jadwiga
Puciata-Pawłowska pisząc o tym, jak Mal-
czewski przekładał na język wizualnych

78