Studia muzealne / Muzeum Narodowe w Poznaniu (26.2021)

Wizje kobiecości w kulturze ludowej na przykładzie analizy polskiej sztuki ludowej i nieprofesjonalnej


11. Matka Boska
Karmiąca, obraz
datowany na XIX w.,
ze zbiorów Muzeum
Górnośląskiego
w Bytomiu

„Kompletną osobowość tworzy organi-
zacja postaw powszechnych w danej grupie.
Człowiek ma osobowość, ponieważ należy do
jakiejś wspólnoty ponieważ wciela instytucje
tej wspólnoty do swego postępowania. Używa
języka jako środka osiągnięcia osobowości;
następnie przez proces przyjmowania róż-
nych ról, których dostarczają wszyscy inni,
dochodzi do przyjęcia postawy członków
wspólnoty. Taka jest - w pewnym sensie -
struktura osobowości człowieka”17.
Jak zauważa Zofia Zdybicka, zarówno
sztuka, jak i religia transcendują czas -
wstecz i w przód, są związane zarówno
z tradycją, jak i wychylają się ku przodowi,
ku przyszłości18.
Literatura naukowa (teologiczna, lite-
raturoznawcza czy antropologiczna) poka-
zuje nam, w jaki sposób w polskiej kulturze

postrzegana była postać Najświętszej Marii
Panny. Pieśni religijne stanowią istotny
dokument rekonstruujący świat wyobra-
żeń dotyczących „niebieskiego dworu”, są
nośnikami wielu ludowych wizji i wierzeń.
W utworach tych Maryja nie tylko pełni
macierzyńskie funkcje względem Syna i lu-
dzi, lecz przede wszystkim jest niepodzielną
Królową Niebios czy Niebiańską Lekarką19.
Jednakże należy zastanowić się w tym
miejscu, czy i w jaki sposób sztuka ludowa
oddziaływała na postawy społeczne, co
i komu przekazywała, jakie wartości były
akcentowane.
Niewielka liczba zachowanych arte-
faktów, z przeważającą wśród nich sztuką
religijną, utrudnia jednoznaczną odpowiedź
na te pytania. Na podstawie jednak tego, co
do naszych czasów przetrwało, spróbujmy
zastanowić się, kim była kobieta w kultu-
rze warstw niższych i jakie cechy powinna
reprezentować. Ideał kobiecości w kulturze
europejskiej kształtował się systematycznie
od wieków średnich i w miarę rozwoju epok
ulegał niewielkim przeobrażeniom. Zmiany
te, jeśli następowały, ściśle wiązały się z ist-
niejącymi prądami intelektualnymi oraz
z sytuacją społeczno-polityczną polskiego
państwa.
Tradycyjna wizja świata (i to nie tylko
tego „ludowego”, niewykształconego) stawia
kobietę w pozycji podporządkowanej, koja-
rzona jest ona z macierzyństwem, oddaniem
się ognisku domowemu, uległością i podda-
niem się męskiej sile. Model ten jest bardzo
mocno podkreślany w całej judeochrześci-
jańskiej tradycji, w której wzorem kobiecości
była i jest Maryja. To Ona stała się wzorem do
naśladowania (uświadomionym lub nie) dla
wielu pokoleń kobiet. Ta uległość zawiera się
w pierwszym słowie biblijnej frazy: fiat mihi
secundum verbum Tuum - niech mi się stanie
według słowa Twego (Łk 1,38). W prze-
strzeni kulturowej polskiej wsi model ten

161