DOI Artikel:
Jaworski, Rafał: Zastawa paradna wielkich książąt litewskich w świetle spisu z roku 1545
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.19890#0167
i wygaśnięciu rodu majątek i tak przeszedłby na hospo-
dara. Układ ten powstrzymał rozproszenie majątku,
a kniaź zapewniał sobie spokojne dzierżenie swych dóbr
i opiekę władcy. Zygmunt przypomniał kniaziowi wa-
runki umowy w maju 1518, po śmierci jego żony, za-
znaczając, że dotrzyma swego słowa i nie odbierze mu
nadanych dóbr: „lecz wzajemnie kniaź ma pamiętać, iż
obiecał królowi, że skarby, tak swe jak i już zeszłej mał-
żonki swej, mają po jego śmierci należeć do króla, za-
tem niech ich strzeże i nic nie traci”30. Po śmierci ostat-
niego Jarosławicza w roku 1521 skarby znalazły się
w posiadaniu hospodara. Na przedmiotach umieszczo-
ny był herb Jarosławiczów - Św. Jerzy (zwany w Wiel-
kim Księstwie Litewskim - Pogonią Ruską), do które-
go mieli prawo jako potomkowie Ruryka31.
Także ruchomości i nieruchomości kniahini Rówień-
skiej po jej śmierci przeszły na Zygmunta I Starego. Ma-
ria Rówieńska była córką Fiedii Orszanki. Dwukrotnie
wychodziła za mąż. Jej pierwszym mężem był Jakub
Wojna Niemirowicz. Owdowiała około roku 1455 i pięć
lat później poślubiła kniazia Semena Zbaraskiego, przy-
szłego starostę kamienieckiego. Ze związku tego uro-
dziła się, jej jedyne dziecko, córka Nastazja. Maria Ró-
wieńska owdowiała po raz drugi około roku 1481.
W roku 1516 zmarła Nastazja; Maria przeżyła córkę
i zmarła około roku 15 1 732.
W kwicie wymieniono również przedmioty związa-
ne z duchownymi obrządku wschodniego. Siedemna-
ście łyżek pochodziło od archimandryty brasławskiego
i podobny komplet od władyki (biskupa) łuckiego Knia-
zika. W przypadku tych pozycji mamy problem z iden-
tyfikacją osób i wskazaniem okoliczności, w jakich
przedmioty te trafiły do skarbca33. Można wskazać dwie
prawdopodobne drogi, jakimi komplety sztućców trafi-
ły do skarbca ziemskiego. W Wielkim Księstwie prak-
tykowane było zwyczajowe prawo, tzw. odumarszczy-
zna. Po śmierci duchownego władza świecka miała pra-
30Cytat z Metryki Litewskiej za: Wolff, o.c., s. 156.
31 Herb ten był umieszczony na trumnie córki Fiodora Iwanowi-
cza, Wasylisy Jarosławiczówny, żony Aleksandra Iwana Chodkie-
wicza, zmarłej w 1552. Została ona pochowana w nekropolii Chod-
kiewiczów w Supraślu (Wolff, o.c., s. 155). Na temat herbu zob.
też H. Grala, Ex Moschouia ortum habent. Uwagi o sfragistyce
i heraldyce uchodźców moskiewskich w państwie polsko-litewskim
wXVI-XVII (Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, Nowa
seria, t. IV (XV), s. 100-112).
32Wolff, o.c., s. 607-608. Por. Boniecki, o.c., s. 210.
33 Dysponujemy informacjami o istnieniu w Brasławiu monaste-
ru od połowy XVI w. Jednakże nie wykazuje go podstawowe zesta-
wienie Strojewa (P. Stroev ’, Spiski ierarhov i nastojatelej monasty-
rei Rossijskija Cerkvi, St. Petersburg 1877; reprint Bausteine zur
Geschichte der Literatur bei den Slaven, t. 35, Koln 1990). W spi-
sie, wśród biskupów łuckich, nie figuruje Kniazik. W źródłach wy-
mieniany jest jedynie bojarzyn kowieński Stanisław Fedorowicz
Kniazik, wzmiankowany w 1516 r. (Boniecki, o. c., s. 134). Możli-
wo zajęcia ruchomości zmarłego. Być może w ten spo-
sób komplety łyżek zasiliły hospodarski skarbiec34.
Bardziej prawdopodobne jednak, że sztućce wręczyli
hospodarowi sami duchowni. Urzędy w Kościele wscho-
dnim obsadzał hospodar. Do niego należało wprowa-
dzenie nominata w faktyczne władanie dobrami przypi-
sanymi do danej godności. To on zwracał się do patriar-
chy carogrodzkiego o wyświęcenie nowych biskupów.
Częścią procesu instalacji była prezentacja władcy du-
chownego-elekta. Możliwe iż w czasie prezentacji du-
chowni składali hospodarowi dary35. Świadectwem ob-
darowywania monarchy przez nominatów, również
świeckich, jest relacja nuncjusza Bernarda Bongiovan-
niego z roku 1560. Miał on okazję oglądać w Wilnie
skarby Zygmunta Augusta. Nuncjusz zanotował, że
w skarbie, oprócz srebra używanego przez króla i kró-
lową, zgromadzono piętnaście tysięcy funtów srebra po-
złacanego, którego nikt nie używa. Były tam również
złocone czasze, które dają biskupi, wojewodowie, kasz-
telani, starostowie i inni urzędnicy, gdy są nominowani
przez króla36. Najpewniej sztućce zatrzymano w skarb-
cu z przyczyn praktycznych - można było ich używać
podczas uczt.
Kwit z roku 1545 jest cennym dowodem współist-
nienia na dworze litewskim dwóch tradycji kulturowych.
Obok siebie na hospodarskim stole stały przedmioty
związane z dworską tradycją Europy Zachodniej i zwy-
czajami Wschodu.
Pozostaje jeszcze pytanie o charakter zespołu przed-
miotów przekazanych w roku 1545 Zygmuntowi Au-
gustowi. Warto podkreślić, że w spisie zaznaczono, iż
nic już w skarbcu nie zostało. Oznacza to, że mamy tu
do czynienia z pełnym opisem zastawy. Fakt, że wy-
mienione srebra przechowywane były w skarbcu ziem-
skim, pod opieką podkomorzego ziemskiego, świadczy,
że przedmioty te nie były traktowane jako prywatna
własność hospodarów, lecz własność państwa. Jest to
we, że Kniazik pojawił się w spisie w wyniku błędnego odczytania
imienia, znanego z innych przekazów, biskupa łuckiego Kiryłła. Być
może sporządzający spis błędnie odczytali inskrypcję umieszczoną
na łyżkach lub futerałach. Pomyłkę tę można uzasadnić paleograficz-
nie. Kiryłł został biskupem łuckim w 1490, zmarł w 1526, w czasie
pełnienia tego urzędu (Stroev ’, o.c., VI.II. 10, kol. 1043-1044).
34 K. Chodynicki, Kościół prawosławny a Rzeczypospolita
Polska 1370-1632, Warszawa 1934, s. 157-158.
35 Ibidem, s. 109 i n.; A. Łapiński, Zygmunt Stary a Kościół
prawosławny. Warszawa 1937, s. 35-36.
36„01tra 1’argenti che s’operano per Sua Magesta et le Regine,
nel thesoro sono ąuindeci millia librę d’argento, tutto indorato, che
non si opera [...] El resto sono coppe indorate che donano vescovi,
palatmi, castellani, capitani et altri ufficiali ąuando sono creati dal
Re ’ - Documenta ex Archivo Cardinalis Joannis Morone..., II pars,
ed. C. Lanckorońska, Romae 1984, nr 1, s. 5 (Elementa ad Fon-
tium Editiones LIX).
161
dara. Układ ten powstrzymał rozproszenie majątku,
a kniaź zapewniał sobie spokojne dzierżenie swych dóbr
i opiekę władcy. Zygmunt przypomniał kniaziowi wa-
runki umowy w maju 1518, po śmierci jego żony, za-
znaczając, że dotrzyma swego słowa i nie odbierze mu
nadanych dóbr: „lecz wzajemnie kniaź ma pamiętać, iż
obiecał królowi, że skarby, tak swe jak i już zeszłej mał-
żonki swej, mają po jego śmierci należeć do króla, za-
tem niech ich strzeże i nic nie traci”30. Po śmierci ostat-
niego Jarosławicza w roku 1521 skarby znalazły się
w posiadaniu hospodara. Na przedmiotach umieszczo-
ny był herb Jarosławiczów - Św. Jerzy (zwany w Wiel-
kim Księstwie Litewskim - Pogonią Ruską), do które-
go mieli prawo jako potomkowie Ruryka31.
Także ruchomości i nieruchomości kniahini Rówień-
skiej po jej śmierci przeszły na Zygmunta I Starego. Ma-
ria Rówieńska była córką Fiedii Orszanki. Dwukrotnie
wychodziła za mąż. Jej pierwszym mężem był Jakub
Wojna Niemirowicz. Owdowiała około roku 1455 i pięć
lat później poślubiła kniazia Semena Zbaraskiego, przy-
szłego starostę kamienieckiego. Ze związku tego uro-
dziła się, jej jedyne dziecko, córka Nastazja. Maria Ró-
wieńska owdowiała po raz drugi około roku 1481.
W roku 1516 zmarła Nastazja; Maria przeżyła córkę
i zmarła około roku 15 1 732.
W kwicie wymieniono również przedmioty związa-
ne z duchownymi obrządku wschodniego. Siedemna-
ście łyżek pochodziło od archimandryty brasławskiego
i podobny komplet od władyki (biskupa) łuckiego Knia-
zika. W przypadku tych pozycji mamy problem z iden-
tyfikacją osób i wskazaniem okoliczności, w jakich
przedmioty te trafiły do skarbca33. Można wskazać dwie
prawdopodobne drogi, jakimi komplety sztućców trafi-
ły do skarbca ziemskiego. W Wielkim Księstwie prak-
tykowane było zwyczajowe prawo, tzw. odumarszczy-
zna. Po śmierci duchownego władza świecka miała pra-
30Cytat z Metryki Litewskiej za: Wolff, o.c., s. 156.
31 Herb ten był umieszczony na trumnie córki Fiodora Iwanowi-
cza, Wasylisy Jarosławiczówny, żony Aleksandra Iwana Chodkie-
wicza, zmarłej w 1552. Została ona pochowana w nekropolii Chod-
kiewiczów w Supraślu (Wolff, o.c., s. 155). Na temat herbu zob.
też H. Grala, Ex Moschouia ortum habent. Uwagi o sfragistyce
i heraldyce uchodźców moskiewskich w państwie polsko-litewskim
wXVI-XVII (Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, Nowa
seria, t. IV (XV), s. 100-112).
32Wolff, o.c., s. 607-608. Por. Boniecki, o.c., s. 210.
33 Dysponujemy informacjami o istnieniu w Brasławiu monaste-
ru od połowy XVI w. Jednakże nie wykazuje go podstawowe zesta-
wienie Strojewa (P. Stroev ’, Spiski ierarhov i nastojatelej monasty-
rei Rossijskija Cerkvi, St. Petersburg 1877; reprint Bausteine zur
Geschichte der Literatur bei den Slaven, t. 35, Koln 1990). W spi-
sie, wśród biskupów łuckich, nie figuruje Kniazik. W źródłach wy-
mieniany jest jedynie bojarzyn kowieński Stanisław Fedorowicz
Kniazik, wzmiankowany w 1516 r. (Boniecki, o. c., s. 134). Możli-
wo zajęcia ruchomości zmarłego. Być może w ten spo-
sób komplety łyżek zasiliły hospodarski skarbiec34.
Bardziej prawdopodobne jednak, że sztućce wręczyli
hospodarowi sami duchowni. Urzędy w Kościele wscho-
dnim obsadzał hospodar. Do niego należało wprowa-
dzenie nominata w faktyczne władanie dobrami przypi-
sanymi do danej godności. To on zwracał się do patriar-
chy carogrodzkiego o wyświęcenie nowych biskupów.
Częścią procesu instalacji była prezentacja władcy du-
chownego-elekta. Możliwe iż w czasie prezentacji du-
chowni składali hospodarowi dary35. Świadectwem ob-
darowywania monarchy przez nominatów, również
świeckich, jest relacja nuncjusza Bernarda Bongiovan-
niego z roku 1560. Miał on okazję oglądać w Wilnie
skarby Zygmunta Augusta. Nuncjusz zanotował, że
w skarbie, oprócz srebra używanego przez króla i kró-
lową, zgromadzono piętnaście tysięcy funtów srebra po-
złacanego, którego nikt nie używa. Były tam również
złocone czasze, które dają biskupi, wojewodowie, kasz-
telani, starostowie i inni urzędnicy, gdy są nominowani
przez króla36. Najpewniej sztućce zatrzymano w skarb-
cu z przyczyn praktycznych - można było ich używać
podczas uczt.
Kwit z roku 1545 jest cennym dowodem współist-
nienia na dworze litewskim dwóch tradycji kulturowych.
Obok siebie na hospodarskim stole stały przedmioty
związane z dworską tradycją Europy Zachodniej i zwy-
czajami Wschodu.
Pozostaje jeszcze pytanie o charakter zespołu przed-
miotów przekazanych w roku 1545 Zygmuntowi Au-
gustowi. Warto podkreślić, że w spisie zaznaczono, iż
nic już w skarbcu nie zostało. Oznacza to, że mamy tu
do czynienia z pełnym opisem zastawy. Fakt, że wy-
mienione srebra przechowywane były w skarbcu ziem-
skim, pod opieką podkomorzego ziemskiego, świadczy,
że przedmioty te nie były traktowane jako prywatna
własność hospodarów, lecz własność państwa. Jest to
we, że Kniazik pojawił się w spisie w wyniku błędnego odczytania
imienia, znanego z innych przekazów, biskupa łuckiego Kiryłła. Być
może sporządzający spis błędnie odczytali inskrypcję umieszczoną
na łyżkach lub futerałach. Pomyłkę tę można uzasadnić paleograficz-
nie. Kiryłł został biskupem łuckim w 1490, zmarł w 1526, w czasie
pełnienia tego urzędu (Stroev ’, o.c., VI.II. 10, kol. 1043-1044).
34 K. Chodynicki, Kościół prawosławny a Rzeczypospolita
Polska 1370-1632, Warszawa 1934, s. 157-158.
35 Ibidem, s. 109 i n.; A. Łapiński, Zygmunt Stary a Kościół
prawosławny. Warszawa 1937, s. 35-36.
36„01tra 1’argenti che s’operano per Sua Magesta et le Regine,
nel thesoro sono ąuindeci millia librę d’argento, tutto indorato, che
non si opera [...] El resto sono coppe indorate che donano vescovi,
palatmi, castellani, capitani et altri ufficiali ąuando sono creati dal
Re ’ - Documenta ex Archivo Cardinalis Joannis Morone..., II pars,
ed. C. Lanckorońska, Romae 1984, nr 1, s. 5 (Elementa ad Fon-
tium Editiones LIX).
161