DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.23702#0008
WSTĘP
W syntetycznych ujęciach historii sztuki rzemiosło artystyczne często traktowane jest marginesowo, po dziełach „sztuki wielkiej"
— architektury, rzeźby i malarstwa. Bywa i tak, że jest całkowicie pomijane. Nie znaczy to, aby ten dział nie cieszył się
zainteresowaniem. Przeciwnie, poświęcono mu ogromną literaturę ogólną i szczegółową, zarówno ściśle fachową, jak i popularną.
Sama jednakże natura dzieł rzemiosła artystycznego, zwanego niekiedy przemysłem artystycznym lub sztuką zdobniczą, sprawia, że
noszą piętno użytkowości, jaka nie przystoi „sztuce wielkiej", choć służąc praktycznym celom, mają też wartość artystyczną. Owa
dwoistość spycha je często w dół hierarchii wartościowania, zarówno ze strony fachowców urządzających muzea, jak i publiczności.
Tego rodzaju ocena nie wydaje się jednak dostatecznie uzasadniona. Nade wszystko sprawa „użytkowości" ma charakter
względny. Królowa sztuk — architektura, służy praktycznym celom i posiada wielorakie funkcje służebne, gdy tymczasem istnieją
liczne przedmioty rzemiosła artystycznego wytwarzane wyłącznie gwoli nasycenia potrzeb estetycznych, bez żadnej dodatkowej
roli. Wśród wszelkich rodzajów sztuk właśnie rzemiosło artystyczne wykazuje się najdawniejszą genealogią, sięgającą począt-
ków ludzkiej cywilizacji. Kiedy bowiem przed tysiącami lat człowiek zaczął wytwarzać narzędzia, naczynia i broń, ubiory i meble
to często ozdabiał te przedmioty. Dawał w ten sposób wyraz swym uczuciom, wierzeniom, potrzebie magii lub po prostu potrzebie
estetycznej, zresztą w zgodzie z formami otaczającej go przyrody, samoistnie pięknej i kolorowej. Obiekty z kości i rogu, z kamie-
nia, drewna i wreszcie z metalu, potem tkaniny i biżuteria, stały się najpierwszymi wytworami o cechach artystycznych. Na nich
uczono się trudnej sztuki rysunku i rzeźby, a także stosowania kolorów. W późniejszych wiekach zacierały się niekiedy różnice po-
między gatunkami sztuk. Włączano nieraz w obręb malarstwa tkactwo i hafciarstwo, mozaikę i witraż, choć były one bliższe rze-
miosłu. Ceramiką od czasów greckich chętnie parali się i nadal parają malarze i rzeźbiarze. W istocie najpiękniejsze dzieła greckiego
rysunku i malarstwa przetrwały właśnie na wazach. W praktyce muzealnej i dzisiaj do działu sztuki zdobniczej zalicza się małego
formatu rzeźby w drewnie, kości słoniowej i metalu. Podział na sztukę „wielką" oraz sztuki „drobne" przyjął się w Europie od
czasów renesansu w wyniku rozkwitu malarstwa sztalugowego. Trzeba jednak pamiętać, że istniały całe epoki i krainy, w których
rzemiosło artystyczne było jedyną formą wyrazu np. w sztuce azjatyckich koczowników lub plemion okresu wędrówek ludów
w Europie. Teoretyczna nobilitacja dzieł rzemiosła artystycznego w nowszych czasach dokonała się głównie za sprawą austriackiego
historyka sztuki Alojzego Riegla. Rozszerzył on pole badań na przedmioty kultur nieklasycznych, uważane dotychczas za prymityw-
ne i nie warte większej uwagi. Udowodnił, że zawarta w nich ekspresja nie jest niższej próby niż ta, jaka przemawia z dzieł „sztu-
ki wielkiej". Chociaż zwalczane przez Riegla normy wartościowania wciąż jeszcze znajdują zastosowanie, badaniami historii
sztuki objęto bardzo rozległe dziedziny kulturowe wszystkich czasów i wszystkich ludów, w ścisłej współpracy z archeologią,
etnografią, socjologią i semiologią.
Rzemiosło artystyczne zawsze odgrywało ważną rolę w kulturze polskiej. Przyczyniał się do tego swoisty polski gust, wymy-
kający się rygorystycznym określeniom. Mocno zakorzenione było w naszym kraju zamiłowanie do strojnych ubiorów, pięknej
broni i klejnotów, dekoracyjnych tkanin. Już w XVI w. pisał o tych przedmiotach, barwnie i anegdotycznie, Mikołaj Rej.
W dwa wieki później, kreśląc syntetyczny zarys obyczajowości polskiej, Jędrzej Kitowicz, błysnął niepospolitym znawstwem
atrybutów narodowej kultury, i udowodnił przy tym, że bogactwo rzeczy znalazło swe doskonałe odbicie w języku staropolskim.
Pierwsza monumentalna książka z zakresu historii sztuki w Polsce, A. Przeździeckiego i E. Rastawieckiego, W\ory sztuki średnio-
wieczne] i \ epoki odrodignia pod koniec wieku XVII w dawnej Polsce (Warszawa— Paryż 1853 —1869), w całości niemal po-
święcona była obiektom rzemiosła artystycznego. Tego też dotyczyła jedna z najbardziej czytanych książek o kulturze polskiej,
Władysława Łozińskiego, Zycie polskie w dawnych wiekach, wydana we Lwowie w 1907 roku, mająca potem kilkanaście reedycji.
W ciągu minionych stu lat historycy sztuki i kultury, pracowali nad zagadnieniami polskiego rzemiosła, utrwalając, pogłębiając i wz-
bogacając wiedzę o tym przedmiocie w artykułach, encyklopediach i zarysach monograficznych, wśród nich tak wybitni jak Marian
Sokołowski, Julian Kołaczkowski, Leonard Lepszy, Zygmunt Gloger, Aleksander Bruckner, Marian Morelowski, Aleksander
Czołowski, Tadeusz Mańkowski, Mieczysław Gębarowicz, Julian Pagaczewski, Tadeusz Dobrowolski, Adam Bochnak, Jerzy
Szabłowski, Karol Estreicher, Tadeusz Kruszyński, Kazimierz Buczkowski, Zbigniew Bocheński, Maria Gutkowska-Rychlew-
ska, Stanisław Gebethner i Władysław Tomkiewicz.
W syntetycznych ujęciach historii sztuki rzemiosło artystyczne często traktowane jest marginesowo, po dziełach „sztuki wielkiej"
— architektury, rzeźby i malarstwa. Bywa i tak, że jest całkowicie pomijane. Nie znaczy to, aby ten dział nie cieszył się
zainteresowaniem. Przeciwnie, poświęcono mu ogromną literaturę ogólną i szczegółową, zarówno ściśle fachową, jak i popularną.
Sama jednakże natura dzieł rzemiosła artystycznego, zwanego niekiedy przemysłem artystycznym lub sztuką zdobniczą, sprawia, że
noszą piętno użytkowości, jaka nie przystoi „sztuce wielkiej", choć służąc praktycznym celom, mają też wartość artystyczną. Owa
dwoistość spycha je często w dół hierarchii wartościowania, zarówno ze strony fachowców urządzających muzea, jak i publiczności.
Tego rodzaju ocena nie wydaje się jednak dostatecznie uzasadniona. Nade wszystko sprawa „użytkowości" ma charakter
względny. Królowa sztuk — architektura, służy praktycznym celom i posiada wielorakie funkcje służebne, gdy tymczasem istnieją
liczne przedmioty rzemiosła artystycznego wytwarzane wyłącznie gwoli nasycenia potrzeb estetycznych, bez żadnej dodatkowej
roli. Wśród wszelkich rodzajów sztuk właśnie rzemiosło artystyczne wykazuje się najdawniejszą genealogią, sięgającą począt-
ków ludzkiej cywilizacji. Kiedy bowiem przed tysiącami lat człowiek zaczął wytwarzać narzędzia, naczynia i broń, ubiory i meble
to często ozdabiał te przedmioty. Dawał w ten sposób wyraz swym uczuciom, wierzeniom, potrzebie magii lub po prostu potrzebie
estetycznej, zresztą w zgodzie z formami otaczającej go przyrody, samoistnie pięknej i kolorowej. Obiekty z kości i rogu, z kamie-
nia, drewna i wreszcie z metalu, potem tkaniny i biżuteria, stały się najpierwszymi wytworami o cechach artystycznych. Na nich
uczono się trudnej sztuki rysunku i rzeźby, a także stosowania kolorów. W późniejszych wiekach zacierały się niekiedy różnice po-
między gatunkami sztuk. Włączano nieraz w obręb malarstwa tkactwo i hafciarstwo, mozaikę i witraż, choć były one bliższe rze-
miosłu. Ceramiką od czasów greckich chętnie parali się i nadal parają malarze i rzeźbiarze. W istocie najpiękniejsze dzieła greckiego
rysunku i malarstwa przetrwały właśnie na wazach. W praktyce muzealnej i dzisiaj do działu sztuki zdobniczej zalicza się małego
formatu rzeźby w drewnie, kości słoniowej i metalu. Podział na sztukę „wielką" oraz sztuki „drobne" przyjął się w Europie od
czasów renesansu w wyniku rozkwitu malarstwa sztalugowego. Trzeba jednak pamiętać, że istniały całe epoki i krainy, w których
rzemiosło artystyczne było jedyną formą wyrazu np. w sztuce azjatyckich koczowników lub plemion okresu wędrówek ludów
w Europie. Teoretyczna nobilitacja dzieł rzemiosła artystycznego w nowszych czasach dokonała się głównie za sprawą austriackiego
historyka sztuki Alojzego Riegla. Rozszerzył on pole badań na przedmioty kultur nieklasycznych, uważane dotychczas za prymityw-
ne i nie warte większej uwagi. Udowodnił, że zawarta w nich ekspresja nie jest niższej próby niż ta, jaka przemawia z dzieł „sztu-
ki wielkiej". Chociaż zwalczane przez Riegla normy wartościowania wciąż jeszcze znajdują zastosowanie, badaniami historii
sztuki objęto bardzo rozległe dziedziny kulturowe wszystkich czasów i wszystkich ludów, w ścisłej współpracy z archeologią,
etnografią, socjologią i semiologią.
Rzemiosło artystyczne zawsze odgrywało ważną rolę w kulturze polskiej. Przyczyniał się do tego swoisty polski gust, wymy-
kający się rygorystycznym określeniom. Mocno zakorzenione było w naszym kraju zamiłowanie do strojnych ubiorów, pięknej
broni i klejnotów, dekoracyjnych tkanin. Już w XVI w. pisał o tych przedmiotach, barwnie i anegdotycznie, Mikołaj Rej.
W dwa wieki później, kreśląc syntetyczny zarys obyczajowości polskiej, Jędrzej Kitowicz, błysnął niepospolitym znawstwem
atrybutów narodowej kultury, i udowodnił przy tym, że bogactwo rzeczy znalazło swe doskonałe odbicie w języku staropolskim.
Pierwsza monumentalna książka z zakresu historii sztuki w Polsce, A. Przeździeckiego i E. Rastawieckiego, W\ory sztuki średnio-
wieczne] i \ epoki odrodignia pod koniec wieku XVII w dawnej Polsce (Warszawa— Paryż 1853 —1869), w całości niemal po-
święcona była obiektom rzemiosła artystycznego. Tego też dotyczyła jedna z najbardziej czytanych książek o kulturze polskiej,
Władysława Łozińskiego, Zycie polskie w dawnych wiekach, wydana we Lwowie w 1907 roku, mająca potem kilkanaście reedycji.
W ciągu minionych stu lat historycy sztuki i kultury, pracowali nad zagadnieniami polskiego rzemiosła, utrwalając, pogłębiając i wz-
bogacając wiedzę o tym przedmiocie w artykułach, encyklopediach i zarysach monograficznych, wśród nich tak wybitni jak Marian
Sokołowski, Julian Kołaczkowski, Leonard Lepszy, Zygmunt Gloger, Aleksander Bruckner, Marian Morelowski, Aleksander
Czołowski, Tadeusz Mańkowski, Mieczysław Gębarowicz, Julian Pagaczewski, Tadeusz Dobrowolski, Adam Bochnak, Jerzy
Szabłowski, Karol Estreicher, Tadeusz Kruszyński, Kazimierz Buczkowski, Zbigniew Bocheński, Maria Gutkowska-Rychlew-
ska, Stanisław Gebethner i Władysław Tomkiewicz.