DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.23702#0078
POLSKIE RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE W XX W.
XX w. zastał Polskę rozbitą na trzy zabory, rozdartą pod względem społecznym i narodowościowym, ale niebawem sytuacja jej
miała się radykalnie zmienić. W ciągu osiemdziesięciu lat tego stulecia, które bierzemy pod uwagę, czyli w czasie niewiele dłuższym
niż trwa dziś przeciętnie życie człowieka, wystąpiły wydarzenia o zasadniczym znaczeniu dziejowym i przebiegały procesy burzące
dotychczasowe struktury polityczne, społeczne i gospodarcze wprowadzając na to miejsce całkowicie nowe systemy.
W 1918 roku Polska odzyskała długo oczekiwaną niepodległość, składając ofiarę krwi na wielu polach bitew, nie tylko
wielkiej wojny, ale i następujących po niej powstań narodowych, szczególnie w Wielkopolsce i na Śląsku. W okresie dwudziesto-
lecia po odzyskaniu niepodległości Polska w niemałym trudzie, wśród konfliktów politycznych i społecznych, starała się scalić
Państwo, odbudować gospodarkę i rozwinąć kulturę. W wielu dziedzinach osiągnęła sukcesy, ale proces ten przerwany został
gwałtownie wybuchem drugiej wojny światowej, przynoszącej straszliwe wyniszczenie kraju i zagładę milionom obywateli.
W 1945 roku Polska oswobodzona z okupacji hitlerowskiej, w nowych granicach, jako Państwo niemal całkowicie jednonarodo-
we, przyjęła ustrój socjalistyczny, przystępując ponownie do generalnej odbudowy i przekształcenia systemu społeczno-gospodar-
czego. Najbardziej istotną cechą tych przedmian była nacjonalizacja i industralizacja, co mocno oddziałało na stan i pozycję rze-
miosła.
Z kryzysu, jaki zaznaczył się w drugiej połowie XIX w., rzemiosło artystyczne zostało wyprowadzone na nową drogę dzię-
ki wysiłkom wielu indywidualności i sprzyjającym ich działaniu warunkom. Poczucie konieczności zmian narastało w miarę roz-
powszechniania się teorii wypracowanych jeszcze w drugiej połowie XIX w. W teoriach tych przeciwstawiano się destrukcyjnemu
wpływowi produkcji przemysłowej, obliczonej na zysk, tandetnej i kosmopolitycznej, a niekiedy żerującej na uczuciach patriotycz-
nych, sentymentalizmie, na płytkich, obiegowych wyobrażeniach i modach artystycznych. Próbowano odrodzić rzemiosło czerpiąc
inspiracje ze sztuki ludowej. Czekano na pozytywne rezultaty reformy edukacji, na efekty szkolnictwa przemysłowego, a wreszcie
na ożywienie zainteresowania rzemiosłem ze strony artystów wykształconych w specjalistycznych uczelniach. W ciągu całego tego
okresu rzemiosło artystyczne, w różnym stopniu natężenia i rozmaicie oceniane, powstawało w czterech odrębnych formach
wytwórczych: w tradycyjnych zakładach rzemieślniczych, będących naturalną kontynuacją organizacji cechowych, choć przyjmujących
coraz to inny status i sposób realizacji celów, w spółdzielniach artystycznych, których pierwociny pojawiły się w XIX w., u twórców
ludowych, zwłaszcza wiejskich, czasem również zrzeszających się w organizacje spółdzielcze, wreszcie u artystów indywidualnych,
pracujących we własnych warsztatach lub w warunkach zapewnionych przez organizacje związku artystycznego. Istotna jest również
ewolucja funkcji rzemiosła artystycznego. Pod tym względem XX w. przyniósł najbardziej istotną zmianę; otóż produkty rze-
miosła artystycznego najwyższej klasy w coraz to mniejszym stopniu służą bezpośrednio prywatnym konsumentom a
bardziej stają się obiektami do bezinteresownego kontemplowania na wystawach czasowych, na pokazach, wreszcie w muzeach.
Szerszy zbyt i zastosowanie prywatne mają natomiast produkty rzemiosła ludowego i spółdzielczego, ale to w sposób uzależ-
niony od warunków życia, głównie od bieżącej mody, a także, po prostu, od będącej w dyspozycji powierzchni mieszkaniowej.
Nadal, podobnie jak w drugiej połowie XIX w., największe konkurencyjne zagrożenie rzemiosła stwarza fabryczna, masowa
produkcja przedmiotów zaliczanych tradycyjnie do rękodzieła.
Szczególne znaczenie w dziejach narodowego rzemiosła artystycznego miał okres Młodej Polski, obejmujący lata 1890—1914,
najsilniej manifestujący się w Galicji, pomiędzy Krakowem a Zakopanem. Młoda Polska stanowiła ruch szeroki, obejmujący różne
dziedziny życia społecznego i kulturalnego, od filozofii i polityki, poprzez literaturę, teatr i muzykę, do malarstwa, rzeźby, grafiki
i właśnie rzemiosła artystycznego, pojętego najogólniej jako sztuka stosowana (1'art applique a 1'industrie). Powszechnie żywiono
przekonanie, że prawdziwa sztuka winna głęboko przenikać wszelkie twory ludzkie, zagrożone przez mechanizację. Była to,
oczywiście, kontynuacja idei głoszonych w Anglii przez Ruskina i Morrisa, w Niemczech przez Sempera, we Francji zaś przez
Charles Blanca. Polacy zresztą mogli się powołać na własnych teoretyków w tej dziedzinie, zwłaszcza na Cypriana Norwida.
W swym niezwykłym poemacie, zatytułowanym Promethidion, napisanym w 1 8 51 roku, Norwid wyłożył filozofię pracy, wiążąc
ją ściśle ze sztuką, którą uważał za uwzniośloną twórczość, za naturalne ogniwo długiego łańcucha ludzkich działań, wywodzących
się z tego, co proste i ludowe, a wiodących ku temu, co heroiczne i uniwersalne. Myśl o ciągłości historycznej i przeświadczenie
XX w. zastał Polskę rozbitą na trzy zabory, rozdartą pod względem społecznym i narodowościowym, ale niebawem sytuacja jej
miała się radykalnie zmienić. W ciągu osiemdziesięciu lat tego stulecia, które bierzemy pod uwagę, czyli w czasie niewiele dłuższym
niż trwa dziś przeciętnie życie człowieka, wystąpiły wydarzenia o zasadniczym znaczeniu dziejowym i przebiegały procesy burzące
dotychczasowe struktury polityczne, społeczne i gospodarcze wprowadzając na to miejsce całkowicie nowe systemy.
W 1918 roku Polska odzyskała długo oczekiwaną niepodległość, składając ofiarę krwi na wielu polach bitew, nie tylko
wielkiej wojny, ale i następujących po niej powstań narodowych, szczególnie w Wielkopolsce i na Śląsku. W okresie dwudziesto-
lecia po odzyskaniu niepodległości Polska w niemałym trudzie, wśród konfliktów politycznych i społecznych, starała się scalić
Państwo, odbudować gospodarkę i rozwinąć kulturę. W wielu dziedzinach osiągnęła sukcesy, ale proces ten przerwany został
gwałtownie wybuchem drugiej wojny światowej, przynoszącej straszliwe wyniszczenie kraju i zagładę milionom obywateli.
W 1945 roku Polska oswobodzona z okupacji hitlerowskiej, w nowych granicach, jako Państwo niemal całkowicie jednonarodo-
we, przyjęła ustrój socjalistyczny, przystępując ponownie do generalnej odbudowy i przekształcenia systemu społeczno-gospodar-
czego. Najbardziej istotną cechą tych przedmian była nacjonalizacja i industralizacja, co mocno oddziałało na stan i pozycję rze-
miosła.
Z kryzysu, jaki zaznaczył się w drugiej połowie XIX w., rzemiosło artystyczne zostało wyprowadzone na nową drogę dzię-
ki wysiłkom wielu indywidualności i sprzyjającym ich działaniu warunkom. Poczucie konieczności zmian narastało w miarę roz-
powszechniania się teorii wypracowanych jeszcze w drugiej połowie XIX w. W teoriach tych przeciwstawiano się destrukcyjnemu
wpływowi produkcji przemysłowej, obliczonej na zysk, tandetnej i kosmopolitycznej, a niekiedy żerującej na uczuciach patriotycz-
nych, sentymentalizmie, na płytkich, obiegowych wyobrażeniach i modach artystycznych. Próbowano odrodzić rzemiosło czerpiąc
inspiracje ze sztuki ludowej. Czekano na pozytywne rezultaty reformy edukacji, na efekty szkolnictwa przemysłowego, a wreszcie
na ożywienie zainteresowania rzemiosłem ze strony artystów wykształconych w specjalistycznych uczelniach. W ciągu całego tego
okresu rzemiosło artystyczne, w różnym stopniu natężenia i rozmaicie oceniane, powstawało w czterech odrębnych formach
wytwórczych: w tradycyjnych zakładach rzemieślniczych, będących naturalną kontynuacją organizacji cechowych, choć przyjmujących
coraz to inny status i sposób realizacji celów, w spółdzielniach artystycznych, których pierwociny pojawiły się w XIX w., u twórców
ludowych, zwłaszcza wiejskich, czasem również zrzeszających się w organizacje spółdzielcze, wreszcie u artystów indywidualnych,
pracujących we własnych warsztatach lub w warunkach zapewnionych przez organizacje związku artystycznego. Istotna jest również
ewolucja funkcji rzemiosła artystycznego. Pod tym względem XX w. przyniósł najbardziej istotną zmianę; otóż produkty rze-
miosła artystycznego najwyższej klasy w coraz to mniejszym stopniu służą bezpośrednio prywatnym konsumentom a
bardziej stają się obiektami do bezinteresownego kontemplowania na wystawach czasowych, na pokazach, wreszcie w muzeach.
Szerszy zbyt i zastosowanie prywatne mają natomiast produkty rzemiosła ludowego i spółdzielczego, ale to w sposób uzależ-
niony od warunków życia, głównie od bieżącej mody, a także, po prostu, od będącej w dyspozycji powierzchni mieszkaniowej.
Nadal, podobnie jak w drugiej połowie XIX w., największe konkurencyjne zagrożenie rzemiosła stwarza fabryczna, masowa
produkcja przedmiotów zaliczanych tradycyjnie do rękodzieła.
Szczególne znaczenie w dziejach narodowego rzemiosła artystycznego miał okres Młodej Polski, obejmujący lata 1890—1914,
najsilniej manifestujący się w Galicji, pomiędzy Krakowem a Zakopanem. Młoda Polska stanowiła ruch szeroki, obejmujący różne
dziedziny życia społecznego i kulturalnego, od filozofii i polityki, poprzez literaturę, teatr i muzykę, do malarstwa, rzeźby, grafiki
i właśnie rzemiosła artystycznego, pojętego najogólniej jako sztuka stosowana (1'art applique a 1'industrie). Powszechnie żywiono
przekonanie, że prawdziwa sztuka winna głęboko przenikać wszelkie twory ludzkie, zagrożone przez mechanizację. Była to,
oczywiście, kontynuacja idei głoszonych w Anglii przez Ruskina i Morrisa, w Niemczech przez Sempera, we Francji zaś przez
Charles Blanca. Polacy zresztą mogli się powołać na własnych teoretyków w tej dziedzinie, zwłaszcza na Cypriana Norwida.
W swym niezwykłym poemacie, zatytułowanym Promethidion, napisanym w 1 8 51 roku, Norwid wyłożył filozofię pracy, wiążąc
ją ściśle ze sztuką, którą uważał za uwzniośloną twórczość, za naturalne ogniwo długiego łańcucha ludzkich działań, wywodzących
się z tego, co proste i ludowe, a wiodących ku temu, co heroiczne i uniwersalne. Myśl o ciągłości historycznej i przeświadczenie