Żygulski, Zdzisław: Dzieje polskiego rzemiosła artystycznego (Warszawa, 1987)

RZEMIOSŁO ARTYSTYCZNE W POLSCE
W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA I RENESANSU

Najdawniejsze dzieje rzemiosła artystycznego na ziemiach polskich pisane są w oparciu o rzeczowe źródła archeologiczne, nieliczne
inwentarze skarbców oraz wzmianki kronikarzy, którzy swe relacje starali się ubarwić opisem splendorów towarzyszących wład-
com. Źródła te nie tworzą podstawy dla przybliżenia historycznej rzeczywistości w sposób zadawalający. Ich fragmentaryczność
niczym się nie da powetować. Tylko z największym trudem próbuje się zarysować pewne ujęcia o charakterze syntetycznym.

Chociaż wiadomości przekazane przez obcych historyków przed X w. dotyczące plemion słowiańskich osiadłych pomiędzy Odrą
i Wisłą są nader skąpe, pozwalają sądzić o licznych kontaktach politycznych i gospodarczych, jakie łączyły te ziemie z rozwiniętymi
państwami Zachodu oraz z Bizancjum. Znajduje to potwierdzenie w materiale archeologicznym. Szczególną rolę odegrał przy tym
tzw. szlak bursztynowy, którym kupcy z południa przybywali nad Bałtyk w poszukiwaniu cennego tworzywa dla wyrobu biżu-
terii. Wśród znalezisk archeologicznych dość liczne są obiekty pochodzenia rzymskiego (I—V w.), wydobywane zazwyczaj z tzw.
grobów plemiennych — brązowe, srebrne i szklane naczynia, złote i srebrne fibule, sygnety i medaliony oraz biżuteria ze szkła.
Z terenów cesarstwa rzymskiego przywożono na ziemie słowiańskie luksusową ceramikę, nazywaną terra sigilata — naczynia
z gliny wypalonej na kolor czerwony, z delikatnym, wypukłym ornamentem, pochodzące najczęściej z Galii. Zresztą w wykopali-
skach trafiają się też czysto celtyckie okazy sięgające pierwszych wieków sprzed naszej ery. Z Egiptu przywożono wielobarwne
paciorki szklane, natomiast szklane naczynia, dekorowane żeberkami i owalnymi kaboszonami, ciemnoczerwone, ametystowofioleto-
we, perłowe, a także wielobarwne w rodzaju zwanym millefiori, wywodziły się najprawdopodobniej z warsztatów italskich i nad-
reńskich z III—IV w., pracujących podług doświadczeń aleksandryjskich. Zapewne już w tym wczesnym okresie, o którym wiemy
niewiele, istniała autochtoniczna twórczość, głównie w ceramice i snycerce, naśladowano też niektóre importy rzymskie, zwłaszcza
w biżuterii srebrnej. Okres wielkiej wędrówki ludów w V i VI w., naznaczony upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego, przerwał
ustalony w ciągu wieków system, zadał cios przemysłom i handlowej wymianie, doprowadził też do znacznych przeobrażeń
w łonie samej Słowiańszczyzny. Podział na grupy językowe Słowian wschodnich i zachodnich nastąpił w ostatnich wiekach przed
naszą erą. We wczesnym średniowieczu, pomiędzy VI a X w., kształtować się poczęły dalsze odrębności poprzez wyłonienie się
plemion połabskich, pomorskich i polskich, czesko-morawsko-słowackich oraz serbsko-chorwackich. Skupiając uwagę na grupie
północno-zachodniej, z której powstał naród polski, znów niewiele można rzec o artystycznej kulturze materialnej tych ludzi.
Decydujący głos należy do archeologów. Rodzime garncarstwo nie osiągnęło poziomu wyrobów rzymskich i chyba nimi się nie
inspirowało. Prymitywne naczynia gliniane, lepione zapewne przez kobiety, służące celom gospodarskim, zdobione były narzę-
dziem grzebykowym o dwu do siedmiu zębach w pasma liniowe, kreski poziome i pionowe, kratki, krzyżyki, zygzaki i jodełki,
ozdoby zaś stempelkowe wytłaczano zakończeniem patyka. Dopiero od X w. wraz z użyciem koła garncarskiego i przejściem rze-
miosła w ręce mężczyzn uzyskano formy bardziej regularne w postaci ciągłej linii falistej i pasm poziomych snutych patykiem lub
rylcem. Na ziemiach polskich, zawsze otwartych na wpływy z bliższych i dalszych krajów, odnajduje się nieustannie ślady impor-
tów huńskich, awarskich, wielkomorawskich i bizantyńskich, arabskich, chazarskich i ruskich, bałtyckich, skandynawskich i fran-
końskich. Nie ulega wątpliwości, że wszystkie te przedmioty, przeważnie dzieła sztuki złotniczej, biżuteria, ozdoby rzędów koń-
skich, ozdobna broń, oddziaływały na rodzime rzemiosło.

Po połowie X w. pod panowaniem pierwszych Piastów, doszło do krystalizacji państwa polskiego na nowych podstawach.
Decydującą rolę odegrało w tym procesie przyjęcie chrześcijaństwa poprzez Czechy z Rzymu i wejście w orbitę dynamicznie rozwija-
jącej się kultury łacińskiej, przy jednoczesnym samookreśleniu tożsamości, poczuciu suwerenności i niezawisłości od najpotężniejszego
sąsiada, jakim były cesarskie Niemcy, wreszcie przebudowa ekonomiczno-społeczna kraju w oparciu o nową sieć grodów. Nadal
trwał przywóz, zarówno gotowych dzieł, zwłaszcza tych, które wiązały się z nowoprzyjętą religią, jak technik warsztatowych
i wzorów ideowych. Wzory dotyczyły architektury, rzeźby i malarstwa, a także obiektów sztuki zdobniczej, głównie złotnictwa.
Na gruncie polskim ulegały one przekształceniom, powodowanym lokalną tradycją przedchrześcijańską, obowiązującą modą i po-
trzebami ludności. Rodzime rzemiosło rozwijało się w zasięgu grodów, na podgrodziach i w tzw. osadach służebnych. Ośrodkiem
kulturotwórczym był przede wszystkim gród, siedziba władzy politycznej i drużyn wojskowych, miejsce sądów i targów, ściągania
danin i świadczeń podatkowych, miejsce tezauryzacji.