DOI Seite / Zitierlink:
https://doi.org/10.11588/diglit.23702#0035
3 2 urzędu — wysokie laski. Z laską oznaczoną cyfrą króla Zygmunta III (ST, tj. Sigismundus Tertius) przedstawiony jest marszałek
nadworny Łukasz Opaliński we wspomnianym portrecie. W Zbiorach Czartoryskich zachowało się kilka egzemplarzy marszałkow-
skich lasek. Wykonane ze szlachetnego drewna (w jednym przypadku nawet z trzciny), mają one ozdobne okucia srebrne, złocone
i kameryzowane oraz królewskie monogramy. Nie ulega wątpliwości, że atrybuty ze złota lub srebra powstawały w warsztatach
cechowych lub nadwornych złotników, nie ma na nich jednakże żadnych punc ani sygnatur, jakie pozwalałyby bliżej określić
wykonawców lub ośrodki produkcji.
Istotnym akcesorium i ozdobą ubioru szlacheckiego był pas, wspomniany już pokrótce w związku z szablą. Pas miał odwieczną
tradycję jako znamię stanu rycerskiego, stąd pochodził termin „pasowanie na rycerza", przypinania młodzieńcowi pasa z mieczem.
Paśnicy, cingulatores, wymienieni są wśród cechów krakowskich już w XIV w. Średniowieczne pasy rycerskie w Polsce znane są
niemal wyłącznie z wyobrażeń w sztuce. Były one skórzane lub tekstylne, nabijane po wierzchu metalowymi sztuczkami, względnie
całe metalowe — z ogniw, tabliczek czyli sztuczek łączonych zawiasami, zawsze z ozdobnymi klamrami, z zaczepem na haczyk
i kółko, albo z zaczepem językowym. Pod koniec XIV w. i w początkach XV w. rycerze nosili pasy nisko na biodrach, utrzymujące
się na specjalnie do kaftana wszytych haczykach. Taki pas zdobi rycerza spod Grunwaldu, Wierzbiętę z Branic, w wizerunku epita-
fijnym przechowywanym w krakowskim Muzeum Narodowym. Tradycyjny średniowieczny kształt przetrwał w tzw. pasach prze-
worskich, z których najstarsze sięgają XVII w., ale większość pochodzi z dwóch następnych stuleci. W dawnych inwentarzach
pasy te zapisane są jako ,obręcze" lub „obrączki", nazwa zaś „pasów przeworskich" wprowadzona została do nauki w XIX w.
Nowsze badania wykazały, że w Przeworsku tych pasów nie wyrabiano. Okazało się ponadto, że w XVIII i XIX w. należały one
do stroju ślubnego dziewcząt wiejskich. Pasy przeworskie (ta konwencjonalna nazwa nadal jest stosowana) łatwe są do rozpoznania:
zawsze na podkładzie skórzanym, składają się z mosiężnych, miedzianych i złoconych, wyjątkowo srebrnych „porcji" metalowych,
tarczek o kształcie litery I oraz tarczek kolistych lub owalnych, tworzących spoistą, a zarazem elastyczną całość. Tarczki te umoco-
wane są na podkładzie za pomocą rzemyczków przewleczonych przez kółeczka przylutowane do spodniej części sztuczek. Brzegi pa-
sa, górny i dolny, są poza tym zdobione cienką taśmą strzępiastą, prawie zawsze zielonej barwy. Wyjątkowo pojawiają się w pasach
przeworskich okrągłe, półszlachetne kamienie lub szkiełka. Klamra pasa przeworski ego jest wydatna, o kształcie ściętego ostrosłupa
i prostokątnej podstawie, zakończona tzw. językiem. Ogniwa i klamry pasów przeworskich wzbogacano ornamentem rytowanym
albo odlewanymi ozdobami plastycznymi, przytwierdzonymi za pomocą nitów do metalowego podłoża, zazwyczaj z motywami
roślinnymi, ale też motywami ptaków lub aniołków, czasem heraldycznymi liliami. Trzeba wyraźnie podkreślić, że w XVII
i XVIII w. pasy przeworskie nie były używane przez szlachtę i chyba już w tym czasie służyły mieszczaństwu. Żupany w XVII w.
sądząc z ikonografii, przepasywano miękkimi pasami tekstylnymi bądź cienkimi pasami metalowymi z drobnych ogniwek, czyli
pasami pancerzowymi, a także pasami z metalowych tarczek łączonych ogniwkami, zwykle na podkładzie skórzanym lub tekstyl-
nym. Pasy te służyły jednocześnie do zawieszania szabli na rapciach. O różnorodności pasów świadczy zapis z i 5 74 roku dotyczący
krakowskiego cechu paśników. Wykonywali oni: pasy aksamitne, białogłowskie, podwiązki, pasy czętkowe, pasy do kordów
i szpad z pendentami oraz pasy mosiądzem nabijane, białogłowskie. Z XVII w. zachowały się w krakowskim Muzeum Narodowym
pasy metalowe, prawdopodobnie produkcji miejscowej, krakowskiej lub lwowskiej, mające okrągłe klamry oraz tabliczkowe ogni-
wa zdobione scenami mitologicznymi lub religijnymi. Na jednym z pasów pancerzowych tego muzeum widnieje na klamrze herb
Pogoń.
Miękkie pasy tekstylne stosowane do ubiorów są bez wątpienia wynalazkiem Wschodu i pojawiły się w Polsce wraz z modą
orientalizującą w ciągu XV w., aby w następnych stuleciach w sposób niebywały rozkwitnąć wraz z modą sarmacką. Wiązano więc
zrazu na żupanach wspomniane już cienkie pasy jedwabne, czasem dzielone poprzecznie szlaczkami innej barwy. Zwano te pasy
niekiedy mendelkowymi, od miejscowości Mandil w Persji, zresztą mandilem nazywano też po arabsku tkaninę noszoną jako
zawój lub właśnie miękki pas. Ceniono również w Polsce pasy indyjskie czyli bawole, o jednolitej barwie, zdobione tylko po brze-
gu wąskim szlaczkiem z drobnych kwiatków. W Polsce szmuklerze tkali na specjalnych krosienkach pasy siatkowe czyli siatczane,
z czerwonego lub czarnego jedwabiu, z dodaniem nitki złotej, wrabianej zwykle przy końcach. Zwano te pasy sakiewskimi. Odzna-
czały się wzorzystością faktury i oryginalnym zestawieniem motywów ażurowych, zawsze geometrycznych. Pierwsze wzmianki
o pasach przetykanych w tle złotem, zakupywanych w Turcji, pochodzą z polskich źródeł w drugiej połowie XVII w. i być może
łączą się z wprowadzeniem kontusza. Szeroki i długi, barwny i połyskujący pas jedwabny, kunsztownie związany, miał się stać
niebawem główną ozdobą sarmackiego stroju. Importowane stambulskie pasy przetykane złotem i pasy jedwabne, półpaski, nie
starczały na pokrycie wciąż rosnącego zapotrzebowania, pomyślano zatem o produkcji miejscowej. Zajęli się tym Ormianie, mający
zresztą w Turcji warsztaty produkujące pasy czyli persjarnie. W latach czterdziestych XVIII w. rozpoczęli oni instalowanie pracow-
ni w Polsce. Ważne były nie tylko odpowiednie krosna oraz surowce — jedwab i metalowe nici, ale także podstawowe narzędzia
w formie magla, odpowiednik zachodniego kalandra, dla wygładzania tkanin złotolitych i nadawania im połysku, lustru.
Pod protektoratem magnatów pierwsze manufaktury pasów czyli „fabryki perskie" albo persjarnie powstały w Słucku w 1743 ro-
ku, w następnym zaś roku w Stanisławowie i w Brodach. Nazwa persjarni była trafna, bo mimo bezpośredniego związku ze Stam-
bułem, styl wczesnych pasów był perski lub persko-indyjski. W Persji safawidzkiej i w Indiach epoki mogulskiej ustalił się schemat
pasa stosowanego do wytwornego stroju: pas był płatem tkaniny kilkumetrowej długości, mającym kilkadziesiąt cm szerokości,
nadworny Łukasz Opaliński we wspomnianym portrecie. W Zbiorach Czartoryskich zachowało się kilka egzemplarzy marszałkow-
skich lasek. Wykonane ze szlachetnego drewna (w jednym przypadku nawet z trzciny), mają one ozdobne okucia srebrne, złocone
i kameryzowane oraz królewskie monogramy. Nie ulega wątpliwości, że atrybuty ze złota lub srebra powstawały w warsztatach
cechowych lub nadwornych złotników, nie ma na nich jednakże żadnych punc ani sygnatur, jakie pozwalałyby bliżej określić
wykonawców lub ośrodki produkcji.
Istotnym akcesorium i ozdobą ubioru szlacheckiego był pas, wspomniany już pokrótce w związku z szablą. Pas miał odwieczną
tradycję jako znamię stanu rycerskiego, stąd pochodził termin „pasowanie na rycerza", przypinania młodzieńcowi pasa z mieczem.
Paśnicy, cingulatores, wymienieni są wśród cechów krakowskich już w XIV w. Średniowieczne pasy rycerskie w Polsce znane są
niemal wyłącznie z wyobrażeń w sztuce. Były one skórzane lub tekstylne, nabijane po wierzchu metalowymi sztuczkami, względnie
całe metalowe — z ogniw, tabliczek czyli sztuczek łączonych zawiasami, zawsze z ozdobnymi klamrami, z zaczepem na haczyk
i kółko, albo z zaczepem językowym. Pod koniec XIV w. i w początkach XV w. rycerze nosili pasy nisko na biodrach, utrzymujące
się na specjalnie do kaftana wszytych haczykach. Taki pas zdobi rycerza spod Grunwaldu, Wierzbiętę z Branic, w wizerunku epita-
fijnym przechowywanym w krakowskim Muzeum Narodowym. Tradycyjny średniowieczny kształt przetrwał w tzw. pasach prze-
worskich, z których najstarsze sięgają XVII w., ale większość pochodzi z dwóch następnych stuleci. W dawnych inwentarzach
pasy te zapisane są jako ,obręcze" lub „obrączki", nazwa zaś „pasów przeworskich" wprowadzona została do nauki w XIX w.
Nowsze badania wykazały, że w Przeworsku tych pasów nie wyrabiano. Okazało się ponadto, że w XVIII i XIX w. należały one
do stroju ślubnego dziewcząt wiejskich. Pasy przeworskie (ta konwencjonalna nazwa nadal jest stosowana) łatwe są do rozpoznania:
zawsze na podkładzie skórzanym, składają się z mosiężnych, miedzianych i złoconych, wyjątkowo srebrnych „porcji" metalowych,
tarczek o kształcie litery I oraz tarczek kolistych lub owalnych, tworzących spoistą, a zarazem elastyczną całość. Tarczki te umoco-
wane są na podkładzie za pomocą rzemyczków przewleczonych przez kółeczka przylutowane do spodniej części sztuczek. Brzegi pa-
sa, górny i dolny, są poza tym zdobione cienką taśmą strzępiastą, prawie zawsze zielonej barwy. Wyjątkowo pojawiają się w pasach
przeworskich okrągłe, półszlachetne kamienie lub szkiełka. Klamra pasa przeworski ego jest wydatna, o kształcie ściętego ostrosłupa
i prostokątnej podstawie, zakończona tzw. językiem. Ogniwa i klamry pasów przeworskich wzbogacano ornamentem rytowanym
albo odlewanymi ozdobami plastycznymi, przytwierdzonymi za pomocą nitów do metalowego podłoża, zazwyczaj z motywami
roślinnymi, ale też motywami ptaków lub aniołków, czasem heraldycznymi liliami. Trzeba wyraźnie podkreślić, że w XVII
i XVIII w. pasy przeworskie nie były używane przez szlachtę i chyba już w tym czasie służyły mieszczaństwu. Żupany w XVII w.
sądząc z ikonografii, przepasywano miękkimi pasami tekstylnymi bądź cienkimi pasami metalowymi z drobnych ogniwek, czyli
pasami pancerzowymi, a także pasami z metalowych tarczek łączonych ogniwkami, zwykle na podkładzie skórzanym lub tekstyl-
nym. Pasy te służyły jednocześnie do zawieszania szabli na rapciach. O różnorodności pasów świadczy zapis z i 5 74 roku dotyczący
krakowskiego cechu paśników. Wykonywali oni: pasy aksamitne, białogłowskie, podwiązki, pasy czętkowe, pasy do kordów
i szpad z pendentami oraz pasy mosiądzem nabijane, białogłowskie. Z XVII w. zachowały się w krakowskim Muzeum Narodowym
pasy metalowe, prawdopodobnie produkcji miejscowej, krakowskiej lub lwowskiej, mające okrągłe klamry oraz tabliczkowe ogni-
wa zdobione scenami mitologicznymi lub religijnymi. Na jednym z pasów pancerzowych tego muzeum widnieje na klamrze herb
Pogoń.
Miękkie pasy tekstylne stosowane do ubiorów są bez wątpienia wynalazkiem Wschodu i pojawiły się w Polsce wraz z modą
orientalizującą w ciągu XV w., aby w następnych stuleciach w sposób niebywały rozkwitnąć wraz z modą sarmacką. Wiązano więc
zrazu na żupanach wspomniane już cienkie pasy jedwabne, czasem dzielone poprzecznie szlaczkami innej barwy. Zwano te pasy
niekiedy mendelkowymi, od miejscowości Mandil w Persji, zresztą mandilem nazywano też po arabsku tkaninę noszoną jako
zawój lub właśnie miękki pas. Ceniono również w Polsce pasy indyjskie czyli bawole, o jednolitej barwie, zdobione tylko po brze-
gu wąskim szlaczkiem z drobnych kwiatków. W Polsce szmuklerze tkali na specjalnych krosienkach pasy siatkowe czyli siatczane,
z czerwonego lub czarnego jedwabiu, z dodaniem nitki złotej, wrabianej zwykle przy końcach. Zwano te pasy sakiewskimi. Odzna-
czały się wzorzystością faktury i oryginalnym zestawieniem motywów ażurowych, zawsze geometrycznych. Pierwsze wzmianki
o pasach przetykanych w tle złotem, zakupywanych w Turcji, pochodzą z polskich źródeł w drugiej połowie XVII w. i być może
łączą się z wprowadzeniem kontusza. Szeroki i długi, barwny i połyskujący pas jedwabny, kunsztownie związany, miał się stać
niebawem główną ozdobą sarmackiego stroju. Importowane stambulskie pasy przetykane złotem i pasy jedwabne, półpaski, nie
starczały na pokrycie wciąż rosnącego zapotrzebowania, pomyślano zatem o produkcji miejscowej. Zajęli się tym Ormianie, mający
zresztą w Turcji warsztaty produkujące pasy czyli persjarnie. W latach czterdziestych XVIII w. rozpoczęli oni instalowanie pracow-
ni w Polsce. Ważne były nie tylko odpowiednie krosna oraz surowce — jedwab i metalowe nici, ale także podstawowe narzędzia
w formie magla, odpowiednik zachodniego kalandra, dla wygładzania tkanin złotolitych i nadawania im połysku, lustru.
Pod protektoratem magnatów pierwsze manufaktury pasów czyli „fabryki perskie" albo persjarnie powstały w Słucku w 1743 ro-
ku, w następnym zaś roku w Stanisławowie i w Brodach. Nazwa persjarni była trafna, bo mimo bezpośredniego związku ze Stam-
bułem, styl wczesnych pasów był perski lub persko-indyjski. W Persji safawidzkiej i w Indiach epoki mogulskiej ustalił się schemat
pasa stosowanego do wytwornego stroju: pas był płatem tkaniny kilkumetrowej długości, mającym kilkadziesiąt cm szerokości,