Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

202

RECENZJE I OMÓWIENIA

nego typu teatru. Pojawiają się wówczas i narastają działania deziluzyjne, dążące
do obnażenia umownego charakteru danej teatralności. Spotykamy się z tym na
przełomie XIX i XX wieku, gdy włoska teatralność zostanie zakwestionowana. Na
razie wszakże epoka romantyczna jeszcze jej nie kwestionuje.
W' ogólną ramę teatralności w stylu włoskim epoka ta „wstawia” obraz zbudo-
wany według własnych norm inscenizacji. Samo pojęcie wchodzi zresztą w użycie od
około 1820 roku, od momentu, gdy inscenizator jako odrębna „rola” do spełnienia
wszedł oficjalnie w porządek spektaklu 21. Czynność jednak — traktowana szeroko —
okazuje się tak wiekowa, jak teatr, i niczym on posiada wiele odmian22.
Najogólniej wszakże rzecz traktując chcę określić inscenizację od strony spe-
cyfiki działań twórczych oraz swoistości odbioru. Tak więc w pierwszym przypad-
ku będzie ona zawsze pewnym wprowadzeniem tekstu w przestrzeń, sposobem od-
czytywania za pomocą środków stwarzających konfiguracje przestrzeni i proksemicz-
ne relacje między aktorami, — mówiąc krócej — sposobem scenicznej „strukturali-
zacji fikcji”23. W drugim przypadku natomiast inscenizacja to „tekst widowiskowy
odczytany dzięki odniesieniu do teorii fikcji” 24. Tak traktowana działalność insceni-
zacyjna pozostaje z jednej strony wytworem przemian światopoglądowych i este-
tycznych zmieniających normy scenicznej „strukturalizacji fikcji”, z drugiej jednak
trzeba ją związać z określonym rodzajem wizualnej wyobraźni wchodzącej w skład
kultury epoki, ujawniającej się i precyzującej tak w odniesieniu do rzeczywistości,
jak do świata fikcyjnego tworzonego przez sztukę teatru. Dodajmy: ujawniającej
się i precyzującej wskutek nacisku wywieranego na teatr przez publiczność, dla któ-
rej włoska struktura teatralna jeszcze w XIX wieku miała charakter ahistoryczny,
nosząc znamię ponadczasowości.
2. „W kulturowej świadomości pierwszych dziesięcioleci XX wieku wyrażenie
»dziewiętnasty wiek« uzyskało szczególny odcień. — pisze Gadamer — Brzmiało jak
obelga, oznaczało kwintesencję nieautentyczności, braku stylu i smaku — połącze-
nie jaskrawego materializmu i pustego patosu kultury. Pionierów nowej epoki for-
mował bunt przeciwko duchowi XIX wieku” 25.
Nieautentyczność i brak smaku, jaskrawy materializm zderzony z pustym pato-
sem: wszystko to już na pierwszy rzut oka wskazuje na odczuwany wyraźnie i z de-
zaprobatą przerost określonej teatralności. Obserwowano go w architekturze i w ma-
larstwie, w sztuce i w życiu. Wręcz można sądzić, że atrakcyjność zjawiska teatral-
ności nadawała swoiste piętno klimatowi epoki. Mówiąc ostrożniej, cechą charakte-
rystyczną stulecia pozostaje przechylenie ku sobie malarstwa i teatru, teatru i ży-
cia 26.
Oczywiście wielostronne związki między nimi nie są wynalazkiem XIX wieku.
Pamiętać trzeba, że znacznie wcześniej umiano — przykładowo — na bitwę patrzeć
21 M. A. Allevy-Viala, Inscenizacja romantyczna we Francji, przeł. W. Natanson,
Warszawa 1958, s. 72, 158.
22 Zob. A. V e i n s t e i n, La misę en scćne theätrale et sa condition esthetique, Paris
1955.
23 P. P a v i s, O semiologii inscenizacji, przeł. S. Świontek, Acta Universitatis Lodziensis,
1982, s. 175.
24 Ibidem, s. 170.
25 H. G. Gadamer, Filozoficzne podstawy XX wieku, przeł. M. Lukasiewicz, w: Rozum,
słowo, dzieje. Szkice wybrane, wyb. i oprać. K. Michalski, Warszawa 1979, s. 58.
26 Zob. J. Ziomek, op. cit.; tym samym punktem wyjścia, jakie tworzy „bycie ku
teatrowi” zainspirowany został tekst G. Brogi-Bercoff, Teatralność w dziejopisarstwie
renesansu i baroku, w: Publiczność literacka i teatralna w dawnej Polsce, praca zbiór, pod
red. H. Dziechcińskiej, Warszawa-Łódź 1985.