Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (2.1983)

RETORYKA BANKNOTU

135

boli ptnzjeidimdioltlowyleih, -odwołującyioh się mie- (tyłka do stereotypu historlii,
ale rówmiież dio wispółdzeisinej ozeiazy wlisitidści.
Tradycja i współczesność obecna jest niemal w każdym banknocie.
Miejscem tej pierwszej przeważnie był awers, na którym umieszczano
wizerunki postaci historycznych: Dąbrówki na dwuzłotówce z 1936 roku
(ił. 4), Emilii Plater na dwudziestozłotówkach z 1931 i 1936 roku (ił. 5,
6), czy ks. Józefa Poniatowskiego na banknocie stuzłotowym (ił. 7). Nie-
mal zawsze występowały one w znaku wodnym. Motywy królów pol-
skich czy bohaterów owianych romantyczną legendą czerpano z popu-
larnych wzorów, między innymi z malarstwa Jana Matejki3. Z kolei re-
wers był częściej współczesnym komentarzem wobec narodowej trady-
cji. Wskazywał na inny wymiar koncepcji państwa. Jeśli tam podkre-
ślano ciągłość narodu przez odwołania historyczne, które funkcjonowały
jako symbol jego niepodważalnej potęgi, tu akcentowano aktualną rozbu-
dowę, nowoczesność i siłę gospodarczą kraju. Awers to metafora histo-
ryczna, rewers zaś jest opisem budowania nowoczesnej Polski.
Przykładami w tym miejscu szczególnie pomocnymi mogą być dwa
banknoty: stuzłotowy, wykonany wg projektu J. Mehoffera, który jako
jedyny odwołuje się do tradycyjnej kompozycji polegającej na kontra-
stowaniu na awersie dwóch owalnych pól — wizerunku ks. Józefa Po-
niatowskiego oraz piktogramu nominału (il. 7) (por. identyczny układ
na bilecie pięciozłotowym z 1919 roku, ił. 3); drugi to banknot dwu-
dziestozłotowy z 1931 roku z portretem Emilii Plater na stronie głów-
nej (ił. 6), zaczerpniętym z dziewiętnastowiecznej litografii wykonanej
wg rysunku francuskiego artysty Devérii4.
Jak widać w obu przypadkach występują wizerunki bohaterów ro-
mantycznych. Romantyzm bowiem funkcjonował niezwykle silnie w ów-

3 Wizerunkom postaci historycznych umieszczanych na pieniądzach J. A.
Szwagrzyk poświęca pracę: Portrety na monetach i banknotach polskich. Wro-
cław 1980. Jest 'to jednalk pozycja pełna błędów i riieścisło-ści. Oto niektóre z n-ich;
pierwowzorem wizerunku T. Kościuszki umieszczonego na banknotach z 1919 roku
(il. 1) nie jest rzeźba Władysława Oleszczyńskiego, lecz litografia wykonana
w oparciu o rysunek wspomnianego -artysty (por. wyżej iprzyp. 2); wzór por-
tretu Emilii Plater ((bilet dwudziestozłotowy z 193(1 roku — ii. 6) nie jest zaczerp-
nięty z twórczości W. Kossaka lecz ze współczesnej litografii Devérii {por. niżej
przyp. 4). Najbardziej jednak niezrozumiała pomyłka autora dotyczy określenia
wizerunku koibiety — znajdującego isię na banknocie pięciozłotowym z 1930 roku
(il. 8) — jako portretu Jana Olbrachta. Tymczasem wykorzystano tu olbraz J. Ma-
tejki Portret Kasztelanki, Stanisławy Serefińskiej (I(87i6 r.).
4 J. S t r a s z e w i c z, Die Polen und, die Polinnen der Revolution von 29. No-
vember 1830. Stuttgart 1&3S. W poprzednim — francuskim — wydaniu pracy (Les
Polonais et les Polonaises de la révolution du 29 November 1830. Paris 1832) na
zaimi-eszczlonej litografii twarz Emilii Plater -zwrócona jest w przeciwnym kierunku.