Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (2.1983)

162

W. KEMP

Według Warburga trzeba się uwolnić od mniemania, że recepcje
umożliwione są przez świadome i celowe przypomnienie; podobnie licz-
ne i ważne znaleziska antyku nie czynią jeszcze renesansu. Historyzują-
ca anamneza jest w stanie wzmocnić tendencje; wszelako zostaje za-
adaptowana tylko na bazie nowych, starych doświadczeń. Dla Warburga
stany zbiorowego wzruszenia należą do zdarzeń pozostawiających naj-
silniejsze wrażenie: dotyka przy tym pierwotnego pola estetycznej dzia-
łalności i przeżycia, które przez długi czas nie było uwzględniane, po
części z powodu przemyślanej ostrożności. Warburg miał niewątpliwie
rację, gdy widział następstwa „masowego przejęcia” w nieświadomym
tiwórizeiniiu wartości zbiorowego' 'doświadczenia. Alexander Mitscherlich
pisał o tym: „Do przeżycia w masowym podnieceniu odnosi się to sarno,
co do silnego rausza; pozostają potem luki w pamięci, zapełniane z ko-
nieczności przez konfabulację”46. Benjamin sekundował tej teorii już
wcześniej i bardziej przekonywająco. Rozliczając się z indywidualistycz-
nym pojęciem przypomnienia Prousta pisał: „Gdzie zachodzi doświad-
czenie w ścisłym sensie, tam zapadają w pamięć pewne treści indywi-
dualnej przeszłości w połączeniu z treściami przeszłości zbiorowej. Kul-
ty z ich ceremoniałem, ich świętami, które u Prousta są niemal nie do
pomyślenia, przeprowadzają wciąż na nowo stapianie się obydwóch ma-
terii pamięci” 47. Stąd zrozumiałe staje się, dlaczego Warburg tak bardzo
w swym życiu interesował się obrzędowością renesansu. Krótkie stwier-
dzenie BurCkhardta było dla niego przy tym już wcześniej wskazaniem
kierunku: „Włoska obrzędowość w swej wyższej formie jest prawdzi-
wym przejściem z życia w sztukę”48. Tu można było ewentualnie za-
obserwować faktyczne, a nie tylko symboliczne powtórzenie zbiorowego
wzruszenia, które może oddziaływać wprost na sztukę. Między reminis-
cencjami pierwotnych sposobów reagowania, nagromadzonymi w społecz-
nej mneme, ich przeniesieniem do sztuki antyku a świętem i sztuką re-
nesansu musi zachodzić system wzajemnego wzmacniania i pośrednicze-
nia, który winien skoncentrować na sobie uwagę badacza.
Ontologizacja instancji mémoire collectiv nie dotyczy jej przedmiotu
— co trzeba wyraźnie podkreślić, gdyż w przeciwnym razie nastawienie
Warburga ześliznęłoby się w sferę nie nadającą się do dyskusji. Jego
pamięć społeczna ukonstytuowana została przez wartości wyrazowe, a nie
przez treści, które są na tyle niezależne od swego formalnego przejawu,

,e A. Mitscherlich, Massenpsychologie ohne Ressentiment. Frankfurt a,M.
1972. s. 10.
BGS, t. t, 2, s. am.
48 A. W a r-bürg, Gesammelte Schriftem-, op. oit., t. 1, s. 37.