Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (2.1983)

176

RECENZJE I OMÓWIENIA

związany z zakonami żebrzącymi, mieszczański o orientacji północnoniemieckiej,
krzyżacki o orientacji środkowoniemiecfkiej i wreszcie najsłabszy nurt lokalny.
Podział ten budzi zastrzeżenia co do zaliczenia niektórych obiektów do poszcze-
gólnych nurtów, jak i sama zaisada podziału na tego typu nurty. Z wyróżnionego
nurtu krzyżackiego poważne uzasadnienia autorka podaje tylko w odniesieniu do
I fazy korpulsu katedry w Chełmży, ‘która to faza, zrealizowana tylko w nie-
znacznym stopniu i wcześnie zastą/piona innym układem, wykazuje związki z ar-
chitekturą hesko-turyngską a jednocześnie przyjęcie przez kapitułę reguły krzy-
żackiej wskazuje na związek z Zakonom. W odniesieniu do kościoła farnegö NMP
w Chełmnie, choć hralk przesłanek i powodów historycznych, aby krzyżacy ucze-
stniczyli w tworzeniu jego programu, autorka stwierdza, że heska geneza wznie-
sionej tu odmiany hali (choć wcześniej na is. 66 pisze o nadreń-sikiej genezie) upo-
ważnia do zaliczenia jej do nurtu architektury krzyżackiej. Dla kościoła cysterek
w Chełmnie za najbliższą analogię „jeśli nie wręcz wizorzec” uznaje kościół cy-
s ter Ok w Boitzenburg (Marchia Wikrzańśka) a poprzez .niego kościół w Heydau
w Hesji, wobec czego kościół w Ciheirrmie realizuje układ jednomawowego, żeń-
skiego kościoła cysterskiego z emporą zachodnią w wersji heśko-brandeniburśkiej.
Skoro bliższa jest analogia brandenburska, może należałoby zaliczyć ten obiekt
do nurtu o orientacji północnoniemieckiej, a więc związanego z architekturą niżu
nadbałtyckiego, a tym samym, według (klasyfikacji autorki, do nurtu mieszczań-
skiego? Wtedy jednak nurt krzyżacki ograniczałby się do szybko zarzuconej I
koncepcji korpusu katedry w Chełmży i do niezbyt jasno powiązanego z krzy-
żakami i o tnie środikowoniemiedkiej a nadreńskiej genezie kościoła NMP w Chełm-
nie.. Trudno jednak byłaby wówczas utrzymać nurt krzyżacki, gdyby był repre-
zentowany tylko dwoma tego rodzaju obiektami. Sądzę, iż nurt ten ilościowo moż-
na i trzeba wzmocnić bodajże, najznakomitszym dziełem średniowiecznej archi-
tektury ziemi chełmińskiej, jakim jest kościół św. Jakuba w Toruniu. T. MrooZko
na s. 158 przypomniała opinię Heisego, opartą na poważnych pnzesianikach histo-
rycznych, iż w całości kościół zóstał wybudowany przez Zakon. Podnoszone przez
innych badaczy związki formalne między kościołem toruńskim a realizacjami zam-
ków krzyżackich w Radzynie i rozbudowywanym po roku 1309 Malborkiem opinię
Heisego potwierdzają. Wywód genetyczny T. MroiciZko wskazuje na meklemburskie
(Rostock) oraz angielsko-normanidZkie źródła inspiracji, w wyniku czego kościół
tylko częściowo wiąże się z nurtem mieszczańskim o orientacji półnoononiemiec-
kiej po części przynależy do nurtu lokalnego, natomiast inspiracja normandzko-
-angiellslka nie znalazła miejsca w wyróżnfcfayeh nurtach. Co się tyczy nurtu zwią-
zanego z zakonami żebrzącymi, to zgodzić się należy częściowo z nazwaniem tego
nurtu intenregionałnym, w dominacji jednak w tym nurcie układów niesymetrycz-
nej hali widzieć należy również silne piętno miejscowej tradycji, choć nie na tym
terenie tego rodzaju program isię wytworzył. Nurt lokalny budzi zastrzeżenia swą
nieliczną reprezentacją. Niewątpliwie najbardziej spójny i o największym znacze-
niu dla rozwoju architektury ziemi chełmińskiej jest nurt o orientacji półnoeno-
niemieckiej, a więc wykazujący powiązania z architekturą niżu nadbałtyckiego,
a określany przez autorkę jako mieszczański. Zwiążki z architekturą niżu nad-
bałtyckiego występują jednakże również i w architekturze mendyfkanckiej, a jeśliby
zaliczyć kościół św. Jafeuba w Toruniu i cysterek w Chełmnie do nurtu krzy-
żackiego, to i w nim te związki się pojawią, gdyż po prostu ziemia chełmińska
jest częścią makroregionu niżu nadbałtyckiego i to zwój jej architektury, z pew-
nym« odrębnościami uwarunkowanymi specyficzną sytuacją historyczną, przebiega
w .podobnym rytmie, co rozwój całego regionu. Wyjaśnieniu tego, co wspólne