Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

90

B. DĄB-KALINOWSKA

ikonowym nie ma mowy. Nie wynika to jedynie z faktu, że malarstwo
ikonowe przez wyznawców Ortodoksji nie było traktowane jako dzieło
sztuki, a wyłącznie jako przedmiot kultu, jako „obraz przeniknięty świę-
tością swego pierwowzoru”, jako „integralna część liturgii”, ale przede
wszystkim z samego statusu i zadań stawianych przed adeptami Aka-
demii, które przede wszystkim miały na celu włączenie artystów rosyj-
skich w nurt sztuki europejskiej. Poczynania Piotra Wielkiego i prowa-
dzona przezeń „polityka kulturalna” ma dla problemu stosunku do ma-
larstwa ikonowego XVIII, a szczególnie XIX wieku podstawowe znacze-
nie. Albowiem to właśnie ocena jego działalności stała się probierzem za-
równo negatywnego, jak i pozytywnego stosunku do dawnej Kusi. Dla
tych, którzy nie chcieli się pogodzić z europeizacją Rosji i którzy widzieli
w przejęciu wzorców europejskich jedynie negatywne skutki dla życia
społecznego i kulturalnego ideałem był powrót do XVII-wiecznej przed-
piotrowej Rosji, traktowanej przez nich jako zamknięta całość, niepo-
datna na wpływy zewnętrzne. Te poglądy w najbardziej skodyfikowanej
formie prezentują dzieła słowianofilów. Nie wdając się ani w ich rodo-
wód filozoficzny, ani w dzielące ich różnice, wydaje się celowe prze-
śledzenie ich postawy wobec dziedzictwa kulturalnego Rosji i podejmo-
wanych przez nich prób przybliżenia społeczeństwu rosyjskiemu jego
nie tak dawnej przeszłości. Jest zupełnie zrozumiałe, że narzuconą, obcą
wielowiekowej tradycji ruskiej kulturę europejską ■— której rozwoju na
terenie Rosji byli świadkami — słowianofile uważali za kulturę opartą
ma naśladownictwach i zapożyczeniach9. Dla stworzenia własnej, naro-
dowej kultury widzieli dwie drogi: albo powrót do pierwiastków rodzi-
mych tkwiących w przeszłości i uwolnieniu się od wpływów zachodnich,
albo w twórczym wykorzystaniu zdobyczy europejskich, a tym samym
negowaniu istnienia jakiejkolwiek własnej tradycji10. Podkreślając wy-
jątkowość Rosji, jej historii i ustroju, przyczyn tego zjawiska upatry-
wali słowianofile w „łasce jaka spłynęła na Ruś poprzez przyjęcie wiary
prawosławnej”, której wyższość nad katolicyzmem i protestantyzmem
widzieli w tym, że „w kościele prawosławnym nie miesza się Objawienia
Boskiego z ludzkim myśleniem, ani nauka świecka, ani nauka kościoła
nie przekraczają granic między tym, co boskie a tym, co ludzkie” n. Po-
stulując wierność wobec średniowiecznej, patriarchalnej tradycji narodo-
wej w niej widzieli realizację postulowanych przez siebie ideałów, „do-

9 A. Besanęon, op. cit., s. 1211.
10 A. Walicki, Filozofia i myśl społeczna rosyjska 1825 - 1861. Wyboru doko-
nał, wstępem i przypisami opatrzył... Warszawa 1961, s. 186, 126. A. Walicki,
W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego slowianojilstwa,
Warszawa 1962 s. 144.
11 A. Walicki, Filozofia i myśl społeczna, op. cit., s. 175.