Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

AUTONOMIA, SYMBOL, UTOPIA

125

łeczną w związku z tym, jego zdaniem, zajmuje artysta. Z jednej strony
wyraża swą epokę, z drugiej zaś ją wyprzedza, wytycza drogę ludzkości.
Sytuuje się na szczycie trójkąta, symbolu hierarchii życia duchowego.
Społeczeństwo dopiero „nazajutrz” osiąga te pozycje, które on zajmował
„wczoraj”. Kandinsky rysuje tu więc teorię trójkąta wstępującego, który
wciąż przesuwa się ku górze, ku wyżynom ducha. Obecnie — twierdzi
dalej — dokonuje się zasadniczy zwrot w historii kultury, a jego for-
pocztą jest oczywiście artysta. Rozpoczyna się nowa epoka. „Epoka Wiel-
kiej Duchowości”, stanowiąca przeciwieństwo dotychczasowej dominacji
materializmu. Jej motorem jest teozofia 43. Sztuka zaś, zgodnie z wymo-
gami tej ostatniej, musi kierować się do „wnętrza”, do niematerialnej
i abstrakcyjnej „Istoty”. Dzięki temu stanowi siłę służącą rozwojowi
i uduchowieniu ludzkości, dzięki temu może przesuwać trójkąt ku górze.
Artysta wsłuchując się w wewnętrzny dźwięk Kosmosu, przekazuje go
za pomocą swych dzieł „niżej” i wprawia w ten sam rytm, rytm kosmi-
czny dusze ludzkie. Dzieło jest więc przekaźnikiem brzmienia Uniwer-
sum, przekaźnikiem idealnego rytmu, którego upowszechnienie spowo-
duje ostateczne zwycięstwo „Epoki Wielkiej Duchowości”.
Kandinsky nie zakładał w swej koncepcji końca sztuki. Owe przesu-
wanie się trójkąta dążącego do pewnego celu, nie miało kresu. Nie była
to więc utopia finalistyczna. Z kolei taki właśnie charakter miała utopia
obrazu prezentowana w pismach Mondriana. Sztuka —- zgodnie
z jego wypowiedziami — zmierza do stworzenia życia prawdziwie ludz-
kiego, a więc wyzbytego „tragedii”, indywidualizmu i materializmu, ży-
cia opartego na uniwersalnych zasadach harmonii. Z chwilą jednak, gdy
idea neoplastycyzmu przesunie się z dzieła sztuki w rzeczywistość, sztu-
ka jako taka nie będzie potrzebna 44.
W rozważaniach holenderskiego artysty, podobnie jak w poprzednim
przypadku, również ujawnia się dialektyczne Uwikłanie twórcy w histo-
rii. Z jednej strony artysta jest instrumentem kultury, z drugiej zaś, się-
gając do „abstrakcyjno-realnej prawdy”, ją kreuje. Odnajdując harmonię
Uniwersum, obiektywizując zasadę organizacji Kosmosu, wskazuje mo-
del organizacji społeczeństwa. Ów absolutny porządek powinien być
przeniesiony z wizualnej płaszczyzny obrazu w obszar życia codziennego,
powinien narzucić życiu uniwersalną harmonię. Sztuka jest więc „awan-

43 Por. S. Ringbom, The Sounding Cosmos. A Study in the Spiritualism of
Kandinsky and the Genesis of Abstract Painting, Abo 1970. Por. także polemikę
z tym stanowiskiem: P. Weiss, Kandinsky in Munich. The Formative Jugendstil
Years, New Jersey 1979, s. 5-6.
44 P. Mondrian, Sztuka realistyczna i sztuka ponadrealistyczna, Forma 1938,
nr 2. s. 18.