Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

RECENZJE I OMÓWIENIA

181

domość klasowa — to jedno, a rozwój miasta jako tworu społecznego o określonym
obliczu klasowym — to problem drugi. Robotnicy manifestują w tych przestrze-
niach, z jakimi identyfikują swoją krzywdę. Przestrzeń miejska nabiera określo-
nych wartości ze względu na to, jakim akcjom społecznym służy. Z. Ostrowska-
-Kębłowska, proponując temat „Miasto”, miała na myśli ośrodek wielkomiejski nie
w sensie urbanistyki, lecz pewnych zupełnie nowych tematów architektonicznych,
związanych z komunikacją, produkcją, handlem, bankowością czy kredytem. Po-
stulowała również podjęcie dyskusji nad tematem „Miasta” w malarstwie. Mówiąc
o artystycznej wizji „Miasta”, proponowała, by wziąć pod uwagę opisy literackie
miast.
Spośród nielicznych głosów na temat sztuk przedstawiających, przypomnijmy
wypowiedź Agnieszki Ławniczakowej. Sztuka narodowa — mówiła — wiąże się
z problemem stosunku XIX-wiecznych artystów do tradycji i rozmaitych związa-
nych z tym przewartościowań determinowanych politycznie i społecznie. Wskazała
na dwa istniejące obecnie w nauce polskiej stanowiska. Pierwsze — akcentujące
tradycjonalizm polskiej sztuki XIX wieku, drugie natomiast starające się zwracać
uwagę przede wszystkim na występujące w obrębie tradycjonalizmu nowe zja-
wiska. Obraz społeczeństwa w malarstwie XIX wieku (do 1918 r.) dotychczas nie
został opracowany, a jest to nader interesujący temat. Szczególnie mało uwagi po-
święcono ostatniej tercji XIX w. i początkom XX w., gdy ideologia socjalistyczna
zaczynała oddziaływać coraz wyraźniej. W malarstwie tego okresu można wyróżnić
dwa nurty: idealistyczny, zapoczątkowany przez romantyzm i kontynuowany przez
antynaturalizm końca XIX wieku, oraz pozytywistyczny, związany z naturalistycz-
nym obrazem świata, a potem jego konsekwencje ekspresjonistyczne na początku
XX w.
Instytucja muzealna, jej funkcjonowanie społeczne były oddzielnym tematem
dyskusji, wywołanym tezami referatów, które zostały później wygłoszone na sesji
przez Z. Ostrowską-Kębłowską i Zenona Pałata. Janos Brendel wspomniał o nie-
których aspektach muzeum, które uwidaczniają się szczególnie w II połowie XIX
wieku. Wymienił spośród nich takie, jak kult dzieła sztuki uprawiany — według
Heusingera — przez jego kapłanów — historyków sztuki, zmiana ekspozycji w koń-
cu XIX wieku. Pytał o relacje między historią sztuki a muzeum w XIX w. Wspom-
niał o takich zagadnieniach, jak rola muzeum w handlu dziełami sztuki, w war-
tościowaniu dzieła sztuki, o społecznych, kulturowych i politycznych uwikłaniach
tej instytucji, w końcu o stosunku artysty do muzeum.
B. Mansfeld zwrócił uwagę na szczupłość historiografii interesującego nas te-
matu. Problem muzeum jest szczególnie ważny ze względu na instytucjonalną
obecność dzieła sztuki w społeczeństwie przemysłowym, z uwagi na związek sztuki
z innymi dziedzinami życia. Należałoby rozpatrywać zagadnienie muzeum również
na tle polskiej myśli politycznej, jej kształtowania się na tle problematyki ogól-
nokulturowego problemu społeczeństwa przemysłowego. B. Mansfeld mówił następ-
nie o znaczeniu muzeów przemysłowych w poszukiwaniu stylu, pierwszego stylu
społeczeństwa przemysłowego. Muzea te współuczestniczyły w powstawaniu mie-
szczańskiego stylu, tak jak sobie to wyobrażano na wzór i podobieństwo stylów
dawnych. W ramach muzeów przemysłowych istniały w końcu XIX wieku ten-
dencje radykalne, np. koncepcje muzeów bez zbiorów, tzn. założenie, żeby całą tra-
dycję dawnego rzemiosła wyciąć i stworzyć muzeum w sensie bariery — kryte-
rium oceny estetycznej, czysto współczesnej. Niepowodzenie secesji było pierw-
szym ostrzeżeniem — już w XX w. — że w społeczeństwie przemysłowym tylko
presja administracyjna jest w stanie wprowadzić koncepcje totalistyczne.