186

RECENZJE I OMÓWIENIA

na też pytać, w jakim stopniu porównania te stosuje się instrumentalnie, tylko dla
-doskonalenia metod analitycznych własnej dyscypliny, a w jakim w wyniku świa-
domej lub .intuicyjnie zakładanej wiary w correspondance des arts. Na to pytanie
nie może być jednoznacznej odpowiedzi, gdyż zależy ona od indywidualnej posta-
wy i poziomu samoświadomości badacza. Wiąże się to zarazem z kwestią podsta-
wową, jaką jest zasadność przeprowadzania paralelizmów między różnymi dziedzi-
nami sztukifl. Analogie teatr — malarstwo stanowią część dyskusji, jaką budzi
.antagonizm idei Horacjańskiej, eksponującej heteronomiczne właściwości sztuki
i idei Lessingowskiej, podkreślającej jej wartości autonomiczne9 10. Spór o podo-
bieństwa i zależności między malarstwem a literaturą. To, co zwraca uwagę, to
fakt że większość prac pisanych z pozycji historii sztuki, wnosząc nieraz bardzo
interesujący, a czasem przekonywujący materiał porównawczy, opisuje wzajemne
relacje jako coś oczywistego11. Dla malarstwa XIX wieku (i nieco wcześniejszego)
można przytoczyć wiele przykładów takich badań. Sporo wiemy o różnorodnych
powiązaniach z teatrem Hogartha, Goyi, Johna Martina, Maneta. Brak wszakże
pracy, która stawiałaby problem paralelizmów malarsko-teatralnych na płaszczyź-
nie ogólnej, w tym także metodologicznej. Odwołując się do terminologii teatral-
nej autorzy czynią to zazwyczaj impresyjnie, intuicyjnie i jakby w przekonaniu,
że porównania takie wywołają u czytelnika określone skojarzenia lub pożądany
nastrojowy rezonans. Nie zawsze świadomie, lecz jest to pisarstwo z założenia ad-
resowane do odbiorcy wyposażonego nie tylko w porównywalny z autorskim stan
wiedzy, ale także w podobnie działający mechanizm asocjacyjny.
Kontrowersje wokół paralelizmów malarsko-literackich wciąż obracają się wo-
kół Lessingowskiego podziału na sztuki przestrzenne i czasowe. Aczkolwiek podwa-
żany z wielu stron -— przez psychologiczne koncepcje sukcesywnej percepcji, struk-
turalistyczne badania nad relacjami czasowoprzestrzennymi, przez semiotyczne
uprawianie wiedzy o kulturze w stałej konfrontacji ze świadectwami samowiedzy
kultury — podział ten pozostaje głównym argumentem na rzecz całkowitej odręb-
ności różnych rodzajów sztuk i na rzecz przestrzegania w badaniach dyscyplinar-
nych podziałów. Z tego punktu widzenia teatr, jako forma łącząca sztuki prze-
strzenne i czasowe lub mogąca mieć różny stopień konkretyzacji czasowej i prze-
strzennej, zdaje się znacznie stosowniejszy do porównań z malarstwem niż litera-
tura. Tymczasem praktyka wskazuje, że tak nie jest. Mogą być dwie przyczyny
takiego stanu rzeczy. Po pierwsze dramat, mimo dążenia teatru (i teatrologii) do
autonomizacji, jest wciąż traktowany jako część literatury i poddany badaniu me-
todami literaturoznawczymi. Z drugiej strony, historia sztuki sięgając do porównań
teatralnych, także nie odwołuje się do teatru jako całości, lecz wyłącznie do jego
przestrzennych, wizualnych aspektów, jakimi są scenografia, oświetlenie, układ po-
staci, gest, mimika itp. Teatr — do jakiego zazwyczaj porównuje się malarstwo —
jest wyłącznie sztuką obrazu, nie sztuką słowa, podczas gdy w rzeczywistości jest
przecież jednym i drugim. Jest to teatr, w którym dosłownie, nie metaforycznie,

9 Sprawę tę referuję w pracy Czas wyobrażony. O sposobach narracji w polskim ma-
larstwie XIX wieku (w druku).
10 Określenia E. Balcerzan, Poezja jako semiotyka sztuki, w: Pogranicza i kores-
pondencje sztuk. Wroclaw 1980, s. 26.
u w. Lipowicz, op. cit. zwraca uwagę, że w literaturze popularnonaukowej słow-
nictwo teatralne stosowane jest prawie wyłącznie metaforycznie. Jako przykład poszuki-
wania istotnych, historycznych związków między kompozycjami ołtarzy a teatrem wskazuje
pracę H. Tintelnota, Barocktheater und Barocke Kunst. Dla XIX wieku brak pracy
porównywalnej.